Биргәнгә – күп, алганга – аз

Авыл янә борчыла: республиканың күп районнарында корылык инде куркыныч төс ала. Туфрак катламында дым урыны белән 2-5 миллиметрдан артмый. Кырлар өстеннән искән ялкынлы җил анысын да аямый.

Барлык технология та­ләп­­ләрен үтәп, көздән үк ныгып калган игеннәр әлегә бирешми бирешүен. Язын чә­чел­гән иртә культураларның да төрлесе бар. Корылыкка чыдам сортлар чәчелгәндә дым саклау чаралары вакытында күрелсә, игеннәрдә өмет бар. Тик яңгыр тагын да озаграк көттерсә, андый мәйданнарга да авырга туры киләчәк шул.

Бишенче елга киткән корылык ныклык запасы шактый кимегән инвестор ху­җалыкларының тез астына сукса, болай да зур кыенлык­лар белән очын очка ялгап баручы фермерларны аеруча авыр хәлгә куя. Җыелып килгән бурычларны, шул исәптән соңгы өмет белән алынган кредитларны кайтарырга да кирәк бит әле. Узган елда гына да корылык һәм башка кыенлыклар нәтиҗә­сендә 4 миллиард сумнан артык югалту кичергән фермерлар көн саен яңгыр көтә.

Аягына таш бәйләп...

Сиздерми генә тагын бер юбилей якынлашып килә. Авылларда башланып киткән үзгәртеп коруларга озакламый 25 ел була. Бу вакыт эчендә, кем әйтмешли, авыл­ларның астын өскә әйлән­дер­деләр. Изге теләкләр бе­лән җитмеш елдан артык укмашып, кайбер урыннарда матур гына эшләп килгән кол­хоз-совхозларны таратып, җирне пайларга бүлде­ләр. Мал пайларын болганчык суда балык тотарга остарган шома куллылар кыска гына вакыт эчендә юк итәргә өл­герсә дә, пай җир­ләре белән килеп чыккан мәрәкә хәзер­гәчә дәвам итә.

Дөрес, өстәгеләрнең максаты, һәрвакыттагыча – начар түгел иде. Бер селтәнү белән игенченең гасырлар буена сузылган проблемасы хәл ителде кебек: авыл кешесе җир хуҗасына әйләнде. Озак еллар азаплаганнан соң, моны раслаучы “яшел кәгазь”не кулларына тотып карарга да насыйп булды. Тик менә аның белән ни эшләргә? Җирне ничек эшкәртергә, чәчәргә, уңышын җыярга? Бу сорауларга ачык кына җавап бирүче табылмады. Авылда яшәүчеләрнең кайберләренә җир кишәрлекләре файда урынына борчу-мәшәкатьләр генә өстәде.

20 ел чамасы элек авылларда барлыкка килгән фермерлык хәрәкәте бу сорауларга күпмедер күләмдә җавап бирә бирүен. Алда әйтелгән проблемаларны хәл итәр өчен, дәүләт тарафыннан фермерларга төрле яр­дәм итү чаралары да карала. Нәтиҗәдә, шушы еллар эчен­дә Татарстанда 20 меңгә якын фермер хуҗалыклары барлыкка килеп, кайберләре уңышлы гына эшләп тә китә алды. Моңа тагын 315 меңнән артык шәхси хуҗалык, һәм меңгә якын гаилә фермаларын да кушсак, Татарстанда җитештерелә торган авыл хуҗалыгы продукция­ләре­нең яртысыннан артыгы нигә фермер һәм шәхси хуҗалык­лар өлешенә туры килүе аңлашыла.

Тик ни генә дисәк тә, фермер хуҗалыклары, чит ил­ләрдәге кебек, илне тукландыручыга әйләнә алмады. Моның сәбәпләре шактый. Әмма, иң хәлиткече әлеге дә баягы фермерларга дәүләт ярдәменең бүген дә тиешле дәрәҗәдә булмавындадыр дип беләм. Саный китсәң, андый ярдәм байтак җыела кебек. Төрле федераль һәм җирле программалар, субсидия һәм ташламалар, грант һәм башка төрле дәүләт ярдәменең исемнәрен атап үтү өчен генә дә әллә никадәр вакыт кирәк булыр иде. Тик шунысы гына: Россия Авыл хуҗалыгы ми­нистр­лы­гының рәсми сайтында күр­сәтел­гәнчә, фермерларга би­релә торган барлык дәүләт ярдә­мен бергә кушып исәп­ләгә­ндә, безнең фермерлар­ның матди хәле бик түбән булуы ачыклана.

Гадәттә, һәр нәрсә чагыштыру аша күбрәк аңла­шыла. Америка Кушма Штатларында ел саен фермерларга 7 миллиард доллар күләмендә дәүләт ярдә­ме күрсәтелә икән. Ягъни, фермер тарафыннан нинди дә булса продукция җи­тештерүгә тотылган чыгым­нарның 40 процентын дәү­ләт күтәрә. Бөтен­дөнья Сәү­дә Оешмасы шартларында без үзара ярышучы Европа берлеге илләрендә бу күр­сәткеч 41-56 процент тәшкил итә икән. Белгечләр раславынча, Япония авыл хуҗалы­гында продукция җи­теш­терүчегә дәүләт ярдәме чыгымнарның 80 процентын капларга җитә. Ә бездә бу күрсәткеч чыгымның нибары 5-7 процентын тәш­кил итә. Күргәнебезчә, алга кит­кән ил­ләр белән чагыштырганда, Россия фермеры дәү­ләт ярдәмен чит илләр­дәге коллегаларыннан 24 тап­кыр азрак ала. Шуңа, БСО шартларында үзара ярышу шактый авыр. Чит илләр белән чагыштырганда, без­неке­ләр аякларына таш бәй­ләнгән спорт­чыларны хәтер­ләтә. Кү­бесе батмый да, калыкмый да.

Инде ни хәл итәсе?

Авыл хуҗалыгы белгеч­ләре чаң суга: авылда яшәү­челәрнең саны елдан-ел кими. Шул исәптән, фермер­ларның да. Рәсми статистика мәгълүматларыннан күрен­гәнчә, 2000 елда Россия авылларында 40 миллион кеше яшәсә, хәзер инде 37 миллионнан да кимрәк калып бара. Мондый темплар белән дә­вам иткәндә, гасыр ахырына авылларда яшәргә кеше дә калмаячак.

Сәбәпләре бик күп инде. Иң зурысы – эшсезлек. Авылда яшәүче һәр яшь кеше үз шөгылен булдыра алмый. Моның өчен кыюлык кына җитми. Озак еллар кулына сугылып килгән авыл кешесе өстәгеләрнең сү­зенә сагаеп карый. Төрле вәгъ­дәләрдән бер генә тапкыр авызы пешмәгән. Хәзер салкын суны да өреп каба ул.

Шул ук вакытта илдә азык-төлек кытлыгы үзен торган саен күбрәк сиздерә. 500 миллион кешене тукландыру мөмкинлеге булган ил табынындагы ризыкның шактый өлеше чит илләрдә җитеш­терелгән булуы да аяныч. Тикмәгә генә РФ Президенты Владимир Путин үзенең чираттагы Юлламасында, ил алдында торган төп бурыч­ларның берсе – авылны сак­лап калу өчен, эшмә­кәр­лек­не киңрәк җәелдерү мөһим димәгәндер шул. “Иң беренче чиратта эшмәкәр­лекне, ягъни фермерлык хә­рәкәтен ныгыту кирәк. Авылда үз эшен булдырырга омтылучыларга конкрет ярдәм итүче булмау сәбәпле, гап-гади мәсь­әләләрне хәл итү дә авыр. Дәүләт тарафыннан күрсәтелә торган яр­дәмне алу юлларын аңлату да җит­ми. Шуның өчен һәр җир­лектә яхшы әзерлекле, авылда эшмәкәрлек буенча ярдәм итәрлек кадрлар булдыру кирәк”, – дип ассызыклаган иде Президент. Кызганыч, кайбер җирлекләрдә әлеге бурычны тиз арада тормышка ашырырга теләк кенә әллә ни сизелми.