Кайда, нинди шигар кулай?

Антик чор риваятьләрендә яртылаш кеше, яртылаш ат булган мифик затлар – кентаврлар хакында бәяннар бар. Борынгы чорда атка атлану белән таныш булмаган халыклар җайдакларны башта шулай күзаллаган бугай. Бүгенге көн өчен замана кентаврлары – арт шәрифләре кәнәфигә береккән түрәләр, минемчә.

Ничектер шулай бер табын артында утырганда директор-фәләннәрнең кабинетлары диварларындагы шигарьлар (лозунг, максат – ред.) турында сүз китте дә, милиция майоры, гомере буе БХССта эшләгән Риф ага Хәбиров, хуҗасының карашыннан, тавышыннан, яисә йөрешеннән чыгып, конкрет кабинет диварына лаек шигарь үзеннән-үзе туа дип әйтеп алды. Аның шаяртуы миңа җитә калды, шуннан бирле нинди генә кабинетка керсәм дә, диварына лаек җөмлә эзли башлыйм. Әйтик, берәүнекенә “Шәрә күңеле – бишмәттә, түрә күңеле – ришвәттә” туры килә сыман, икенчесенекенә “Матурлардан – натуралата!” чат ябышыр төсле һ.б.

Ишетеп, укып белүебезчә, Көнбатыш илләрендә хакимият – ил тормышын көйле алып барсыннар өчен халык сайлап куйган кешеләр. Әгәр ышанычны акламасалар, аларны вазыйфаларыннан азат итәргә дә мөмкиннәр. Ә менә бездә кадрларны алмаштыру мәсьәләсе катлаулы. Хәтта кайберәүләр “мәңгелекләр”дән гарык булгач, Берия заманы ысулларын да сагынгалап куя. Аңлашыладыр, су акмаса исләнә, җитәкче кадрлар яңармаса, торгынлык башлана, ә СССРны, мәгълүм ки, карт маразматиклар харап итте. Әллә соң, ниндидер аномалия аркасында, түрәләребезнең арт шәрифләре кәнәфи белән уртак кан әйләнешле органик ялганышка кереп, аларны аеру ампутациягә тәңгәлләшәме? Кәнәфисез калган депутатны яки түрәне күргәнегез бармы? Суга төшкән тавык хәлендә дигән чагыштыру бу очрак өчен уңышсыз, алар көрәкле трактор белән эттерелгән хәрабә өемен хәтерләтә. Яннарында шома яраннары булмау аларны нурсыз калдыра.

Идарәче катлам, административ ресурсны үз кесәсе файдасына көйләп, ил җирлегендә сарайлар төзетсә, нәрсә дә булса җитештерүне җайга салса, аңа рәхмәттән гайре сүз юк. Димәк, илдәшләргә эш урыннары арта, хезмәт хакы була дигән сүз. Әгәр кәнәфидәгеләр законлы һәм законсыз керемнәрен чит илләрдә сарайлар сатып алуга тотса, балаларын, үзләре оештырган мәгариф системасын ошатмыйча, чит илләрдә укытса, үзләре оештырган производствода җитештерелгән машиналарны яратмыйча, читләр машинасында йөрсә, миллионнарын чит ил банкларына салса, боларга халык мәхәббәте имитациясе (ясалма олылау) хасил итү өчен ялагайлар гвардиясе булдыру һәм асрау ихтыяҗы туа һәм ул әрәмтамакларга бүләкләр, исемнәр, титуллар, мандатлар бирәсе була. Шул шартлар үтәлгән очракта гына түрә шома яраннары төрелешендә балкып нур чәчә. Ислам тәгълиматы, бәндәнең хатадан хали түгеллеген ассызыклап, аңа табынуны тыя-тыюын. Ләкин эшкә сәләте ташка үлчим, белем амбары такыр, таланттан мәхрүм, әмма май яккан ипине умыру инстинкты куәтле кемсәләр җимле тагаракка һәм ясалма абруйга тиенү хакына түрә ничек тели аның өчен шулай туңкаерга әзер.

Производствода яисә төзелештә проектта, эш технологиясендә җитди кимчелек табып, кемнең дә булса шул хакта берәр җыелышта ачыктан-ачык белдерүе табигый хәл. Нәтиҗәдә, “күпне күрүче”гә рәхмәт әйтергә һәм җитешсезлекне бетерү өчен чаралар планы төзелеп, ул раслангач, аның үзенә дә шул юнәлештә эш арттырырга мөмкиннәр. Хуш, производствода төрлесен татырга туры килде. Әдәбият белән мавыга торгач, байтак еллар элек мине Язучылар берлегенә әгъза итеп алганнар иде. Баксаң, бу даирәдә кимчелекләр турында сүз кату, гомумән, хупланмый булып чыкты. Төзелештә эш башкаручының – үз, заказчының – үз, проект оешмасының үз техник күзәтүчесе катнаша. Моннан тыш, әле дәүләтнең бәйсез техник күзәтүчеләре контрольлек итә. Ә әдәбият өчен андый күзәтү – әдәби тәнкыйть. Әдәбиятыбызда әдәби тәнкыйть бетүен кисәтеп язган мәкаләләрем редакция тирәсенә елышкан тар даирәгә ошамады бугай. Үзләре уйлап чыгарган “татар башын татар ашый” дигән шигарьларын кабул итмәвемне дә яратмадылар дип чамаладым. Ә инде әдәби мөхәррирләр, мин фәкыйрьне санга сукмыйча, язганнарымны үзгәрткәләп бетергәч, ә мин ризасызлык белдергәч, сабыр савытларын тәмам тутырдымы – берничә танылган әдип төрле матбугат чараларында шәхесемә кагыла торган мәкаләләр бастырырга керештеләр. Мин исә, язган әдәби әсәремә юл бирерләр дә, аннары шуны шәпләп тәнкыйтьләп, шөребен шөрепкәчә сүтеп-җыеп, акылга утыртырлар, ягъни егетләрчәрәк кыланырлар диебрәк көткән идем. Тот капчыгыңны! Җитмәсә, миңа “чакыру ташлаган” кайнар хисле әдипләргә һәм шуларга хәерхаһлы басмаларга карата мөнәсәбәтемне белдерүдә кыенлыклар туды. Нихәл итәсең, урыс телле матбугатка сыгынырга һәм интернетта үз блогымны булдырырга туры килде.

Фикерләрем белән килешмәгән тәкъдирдә, урыс матбугаты мәйданында бәхәс дәвам итәр дисәм, янә ялгыштым, мәгълүм оппонентлардан эстафетаны аноним каләмзатлар кабул итеп алып, минем адреска интернет аша хатлар, шәрехләмәләр ява башлады.

Аноним каләмзатлар фикеренчә, кәнәфиле әдип – бөек кеше. Алар мантыйгы буенча, әдәби тәнкыйть тә, юмор, сатира һәм карикатура да – әһәмияткә ия булмаган вак-төяк жанрлар.

Сүз уңаеннан шуны да әйтим: “Татарстан яшьләре”ндә “Замана кыйссасы” дигән баш астында сагыш тараткыч, җанны тетрәтеп, күңел сафландыргыч фәлсәфи һәм социаль-фәлсәфи хикәячекләр дөнья күрә. Әдәби журналларга менә шундый юнәлешне үги итмәү кулай булыр иде. Һаман-һаман “Гайфулланың күргәннәре”, “Сәхипҗамалның өшкерелгәннәре” рухындагы эшләнмәләр туйдыра бит. “Тарихи” дип тәкъдим ителгән әсәрләрнең дә тарихилыгына һәм әдәбилегенә һөнәри экспертлар бәя бирер сәгать җиткәндер. Әйтик, район җитәкчеләре турындагы гайбәтләрдән җыештырып, шул гайбәтләрдәге буш күңелле “каһарманнар”ны морзалар, бикәләр, казыйлар дип тамгалап, әштер-өштер узган чорга җирләштереп, “тарихи әсәр” дип тәпәләнгән эшләнмәгә карата тәнкыйть дәшми икән, моның берзаман Тукай бүләгенә тәкъдим ителәсен көт тә тор. Яшерен-батырын түгел: бүгенге татар әдәбияты редакция хезмәткәрләре һәм редколлегиядәгеләр әдәбиятына әйләнеп бара шикелле...

Анысы да монысы, әллә чират озынга, әллә, чыннан да, үпкәләп юлны яптылар, әдәби журналларда инде байтактан әсәрләрем күренгәне юк. Шуңа күрә кайда хата җибәрүемне кайта-кайта анализлап утырам. Ләкин күпме генә тырышсам да, һич таба алмыйм.

Аптыраганнан, әдәбият, мәдәният, җырларыбыз язмышын хәл итүче даирә кабинетларында нинди лозунглар кулай булуы хакында уйлый башладым. Әллә шушы юнәлештә конкурс оештырып җибәрергәме? Шундый бәйге уза калса, анда, әйтик, радио өчен “Безнеке – һәр татарның бавырында!”, концертчы фирма өчен “Ахмак халык такмакка туймый”, нәшрият өчен “Бер басылган, гел басыла”, юл идарәсе башлыгы кабинетына “Юлыгызда булыгыз”, банк җитәкчесенекенә “Бездә акча – мең букча” дигән шигарь ятышлы булмасмы? “Татарстан яшьләре” авторы Марс ага Ахуновның “Гыйбадлыгыңны берничек тә яшерә алмыйсың, авызыңны ачуга чабатаң күренеп тора” дигән җөмләсен, хәлемнән килсә, республикадагы барча кабинет диварларына да алтын хәрефләр белән яздырып чыгар идем.