Марсель Имамов: “Могҗиза көтәргә түгел, пенсия турында яшьтән уйларга кирәк”

Пенсия реформасы турында сөйлиләр дә сөйлиләр, тыңлап кына бетер. Тыңлап була, аңлавы гына авыр. Тагын нәрсә эшләтмәкче булалар ул пенсияләрне, нәрсәгә кирәк һәм яхшыга илтерме үзгәртү-төзәтүләр, пенсия исәпләүләрне нигә адәм аңламаслык катлаулы итәләр, хәзерге һәм булачак пенсионерларны нәрсә көтә? Шушы сорауларга ачыклык кертүен сорап, без РФ Пенсия фондының Татарстан бүлеге идарәчесе Марсель Мөкәтдис улы Имамовка мөрәҗәгать иттек.

– Әйе, 2015 елдан пенсия системасын үзгәртү планлаштырыла. Ләкин башта ук төгәллек кертик әле. Реформа дигәндә, теге яки бу тармакны төптән үзгәртү күз алдында тотыла, әмма пенсия системасында төптән үзгәртүләр көтелми. Сүз бу тармакны камилләштерү турында бара. Чөнки, кызганыч, хәзерге системада гаделсезлекләр бар. Бүгенге пенсия беренче чиратта эш урыннарыннан пенсия фондына күчерелеп барыла торган взнос күләменә бәйле, ә кешенең стажы аның лаеклы ялда алачак акчасына йогынты ясамый диярлек. Ягъни, хәзер гомер буе эшләгән хезмәткәрләр дә, бөтенләй эшләмәгән кешеләр дә чагыштырмача бер үк төрле пенсия алалар. Һәм 35-40ар ел эшләгән кешеләр безнең фондка киләләр дә: “Нигә минем пенсиям гомерендә юньләп эшләмәгән, эчеп, көн узсынга селкенеп йөргән фәләннең пенсиясе кадәр генә?” – диләр. Кызганыч, пенсияләрне исәпләүдә тигезләүләр 20шәр ел укыган, аннан фәлән кадәр укыткан профессорларның да, гомеренең шактый өлешен төрмәдә үткәргән кешеләрнең дә чагыштырмача бер үк төрле пенсия алуларына китерде. Бу гадел түгел.

– Профессорлар дигәннән, кешенең укыган еллары стажга кертеләчәкме? Әйтик, медицина хезмәткәрләре унар ел укыйлар...

– Юк. Мондый еллар “страховкаланмаучы периодлар” дип аталалар, чөнки бу еллар өчен студентка пенсия фондына взнослар күчерелми. Әмма дәүләт яңа законда кешенең вузда укыган, шулай ук армиядә хезмәт иткән, баласын яшь ярымга кадәр тәрбияләгән елларын да исәпкә алырга, бу еллар өчен аеруча әһәмиятле коэффициентлар кулланырга тиеш. Ул коэффициентлар минималь хезмәт хакыннан чыгып исәпләнәчәк. Яңа закон проекты буенча пенсия исәпләүдә төп нигез булып стаж һәм хезмәт хакы саналачак. Әйтик, хәзер пенсия алу өчен 5 ел стаж җитә. Ә яңа федераль закон проекты буенча 2015 елдан пенсиягә чыгарга хокук бирә торган стажның күләме ел саен бер елга артып барачак. Һәм 2025 елда пенсиягә чыгучылар өчен 15 ел страховка стажы кирәк булачак. Европа илләренең барысында да дәүләттән пенсия алу өчен, ким дигәндә, 20 елдан артык эшләргә кирәк.

– Пенсиягә чыгу өчен шул җитә дип, бездә 5 ел гына эшләүче кешеләр дә бармы һәм аларга нинди дә булса акча түләнәме?

– Нишләп булмасын? Гомерендә бер тапкыр да эшләмәгән кешеләр дә бар. Әйтик, хуҗабикәләр, яки тумыштан гарипләр, яки, гомумән, эшләргә яратмаучылар. Дөрес, андыйлар безнең республикада бик күп түгел. Татарстанда бүгенге көндә 1 миллион 70 мең пенсионер исәпләнсә, шуларның 20 проценты – социаль пенсия алучылар.

Яңа тәртипләр кергән очракта туендыручысын югалткан балаларга социаль пенсия шулай ук түләнәчәк, инвалид бала табып, аны 8 яшенә кадәр тәрбияләгән аналарның пенсиягә 50 яшьтән чыгу хокукы да сакланачак. Монда шуны ассызыклап әйтергә кирәк, яңа законда теге яки бу сәбәп белән эшләмичә, социаль пенсия өмет иткән кешеләргә ул хәзергегә караганда соңрак: ирләргә – 65, хатын-кызларга 60 яшь тулгач кына түләнәчәк.

– Хәзерге пенсионерларны, безнең кебек эшләүче кешеләрне нәрсә көтә?

– Пенсия исәпләүдә яңа тәртипләр 2015 елда һәм аннан соң пенсиягә чыгучыларга кулланылачак. Ә хәзерге пенсионерлар өчен берни үзгәрми, дөрес, пенсияләре яңа формулага көйләнәчәк, әмма кимемәячәк, кайберләренеке артуы ихтимал. Сезне дә зур үзгәрешләр көтми. Пенсия фондына күчерелә торган взнос тарифлары хәзерге кебек үк 22 процент күләмендә кала. Ягъни, хезмәт хакыгызның шул кадәр өлеше пенсия фондына взнос итеп күчерелеп барачак. Без бердәм системада яшибез, шунлыктан 22 процент взносның 6 проценты бердәм системага – хәзерге пенсионерларга пенсия түләүгә китә. 1967 елдан иртәрәк туган кешеләрнең шул 6 проценттан калган взнослары (16 процент) тулысынча пенсияләренең страховка өлешендә кала. 1967 нче елгы һәм аннан яшьрәк кешеләрнең пенсияләре ике өлештән тора: 10 проценты – страховка өлеше, ә 6 проценты – тупланма өлеш. Әгәр сез шушы яшьтәгеләр рәтенә керәсез икән, 2015 елның 31 декабренә кадәр сайлау мөмкинлегегез бар: яки пенсиясенең 16 процентын тулысынча страховка өлешенә, яки аның 10 процентын – страховка өлешенә, ә 6 процентын дәүләтнеке булмаган пенсия фондына яки идарәче компаниягә күчерә аласыз. Моның өчен районыгыздагы пенсия фондына барып, гариза язарга кирәк. Бу очракта шуны белү зарур – дәүләт, инфляциягә бәйле рәвештә, пенсиянең 10 процентын индексацияли, ә 6 процентын – юк, анысын сез ышанып тапшырган оешма хәл итә. Пенсиясенең 6 процентын теге яки бу дәүләтнеке булмаган пенсия фондына яки идарәче компаниягә күчерергә уйлаган кеше шуңа игътибар итәргә тиеш: бу оешмаларга күпме кеше ышаныч белдергән – күп кеше икән, димәк, ышанычлырак. Икенче шарт: ул оешманың сез яшәгән төбәктә булуы яхшырак. Бүген хезмәткәрнең шулай ук пенсиясенең тупланма өлешеннән баш тарту хокукы бар. Чөнки яңа закон буенча, пенсиянең страховка өлеше һәм тупланма өлеше – ике мөстәкыйль пенсия булачак. Страховка пенсиясе составына төгаенләнгән түләү (фиксированная выплата) да керәчәк. Ул хәзерге пенсияләрнең база өлеше кебек – 3610 сумга тиң. Ягъни, сез беркайчан да, беркайда да эшләмәгәнсез икән, сезнең пенсиягез шулкадәр булачак. Пенсионерга 80 яшь тулгач, әлеге сумма ике тапкыр арта

– Берара безнең редакциягә килеп, пенсиягезне безнең банкка күчерегез дип кыстап-кодалап йөрделәр...

– Бу очракта нык игътибарлы булу сорала. Мин газета укучыларга пенсиягә кагылышлы кәгазьләргә теләсә-кайда кул куймауларын сорар идем. Хәзер кешене эшкә алганда пенсияңне дәүләтнеке булмаган пенсия фондына күчер дигән шарт кую кебек күңелсез хәлләр ешаеп китте. Бу законлы гамәл түгел. Әгәр алай-болай ашыгып, үзегез аңлап та бетермичә, пенсиягезне каядыр күчерүегез турында кул куеп, үкенеп йөрисез икән инде, үз районыгызның пенсия фондына килеп, гариза язарга һәм хатагызны төзәтергә була – кешегә һәр елны шундый мөмкинлек бирелә.

– Әле пенсияне дәүләт финанславы (государственное софинансирование пенсии) программасы да бар бит.

– Әйе, бу программа 2007 елдан гамәлгә кергән иде. Гади генә әйткәндә, аның схемасы болай: хезмәткәр пенсия фондына ай сан бер мең сум акча түләп бара, ә дәүләт аларның индивидуаль счетларына тагын бер мең сум өсти һәм, шулай итеп, хезмәткәрнең 12 ай түләгән акчасы 24 мең сумга әйләнә. Бүгенге көндә бу программага 600 меңгә якын татарстанлы керде (республикада яшәүче биш кешенең берсе дигән сүз бу). Бу елның 1 октябрендә Программага керү өчен гаризалар кабул итү тәмамланды.

– Ә пенсиянең тупланма өлешен пенсиягә чыкканчы ук алып буламы?

– Кешенең йөрәге кинәт тибүдән туктаган очракта гына...

– Ә ул акча мирас булып каламы?

– Әйе, барлык варисларга да мирас булып кала. Ләкин без кешеләрнең озын һәм бәхетле гомер кичерүләрен телибез ләбаса, шуңа пенсия яше җиткәч кешегә сайлап алу мөмкинлеге бирелә: яки ул пенсиясенең тупланма өлешен берьюлы ала, яки пенсиясенә өстәмә рәвештә – ай саен. Шуны аңларга кирәк, пенсия ул – кешенең киләчәккә дип җыеп барган хезмәт хакы.

– Бүгенге көндә Татарстанда эшләүче пенсионерлар күпме?

– Барлык пенсионерларның 30 проценты – 220 мең тирәсе кеше.

– Статистика илдә эшләүчеләргә караганда пенсионерлар санының арта баруын күрсәтә, иң яхшы формула – эшләүче дүрт кешегә бер пенсионер туры килү диләр. Бу нисбәттән Татарстанда хәлләр ничек?

– Бүгенге көндә Татарстанда 1 пенсионерга 1,74 эшләүче туры килә. Безнең исәпләүләр буенча, 2030нчы елга 1 пенсионерга 1 эшләүче туры киләчәк. Шуңа пенсия системасына кертеләсе яңа законнарда пенсиягә соңрак чыгуны стимуллаштыру күздә тотыла да инде. Закон кабул ителгән очракта, киләчәктә пенсиягә 5 елга соңрак чыккан кешенең пенсиясе 23,5 процентка, 10 елга соңрак чыгучыларныкы ике тапкыр артачак.

– Димәк, ярыйсы гына пенсия алу өчен кеше картаеп, хәлдән тайганчы эшләргә тиеш булачак.

– Юк, мин алай димәс идем. Республиканың сәламәтлек саклау министры белдергәнчә, бездә хәзер гомер озынлыгы 74 елга якын (73 ел да 9 ай). Яшәү-көнкүреш шартлары, медицина ярдәме камилләшә, яхшыра бара. Ләкин монда бүтән нәрсәне аңларга кирәк, республикада бүгенге көндә 60 яшьлек хатыннар ирләргә караганда ике тапкырга күбрәк. Ә балалар туу статистикасын караганда, кызларга караганда малайлар күбрәк туалар. 18 яшьтә дә малайлар кызлардан күбрәк әле, ә 30 яшьтә бу сан бергә бер кала, 60 яшьтә исә 1гә – 2. Әнә, интернет язганча, Чаллыда хатын-кызлар ирләрдән 43 меңгә күбрәк. Менә шул эшче көчләр җитмәгәнлектән, дәүләт һәм пенсия фонды бюджетына көч килә. Шуңа да дәүләт пенсиягә соңрак чыгуны хәерлерәк итмәкче. Пенсиягә чыгу яшен закон нигезендә арттыру турында сүз бармый, монысын һәркем үзе хәл итәчәк.

– Ләкин бу эшләр комплекслы рәвештә барырга тиештер бит: пенсиягә соңрак чыгу хуплана диләр, ә кайбер тармакларда лаеклы ялда килеш эшләп йөрүчеләрне, мәсәлән, мәктәпләрдән пенсия яшендәге укытучыларны эштән җибәреп бетерделәр диярлек...

– Бу бик четерекле мәсьәлә. Быел республикада 26 мең укучы мәктәп тәмамлады һәм аларның яртысы диярлек вузга керде. Пенсиягә чыгу яшен законлы рәвештә арттырган очракта, сорау туа: бу яшьләр биш ел укыйлар да, аннан ничә елдан соң, кайчан ниндидер дәрәҗәгә ирешәләр инде? Алар эш урыны бушаганын 20-30 ел көтә алмыйлар бит, аларга эш кирәк! Озак көтәсе булса һөнәрләренә карата кызыксыну бетә аларда, сүреләләр. Укытучыларны пенсиягә озату шул вәзгыятьтән чыгып эшләнгәндер дип аңларга кирәк. Дәүләт бөтен өлкәне дә карап, җайлап, көйләп торырга тиеш. Пенсиягә чыгу яшен автомат рәвештә арттырырга кирәк дигән кискен караш белән килешмим мин. 55 яшьлек хатын-кызлар бер эшкә ярамаган, тирән картлыкларына җиткән кешеләр түгел бит инде! Бу аларның чәчәк аткан вакытлары гына әле: тәҗрибәле, бар куәтләренә эшләргә сәләтле хезмәткәрләр алар! Ләкин уйлап-анализлап карасаң, бездә уртача статистик гаиләләрдә хатын-кызлар нишләп пенсиягә 55 яшьтән чыгалар соң? Чөнки 55 яшьлек хатын – ул, гадәттә, балалары үсеп җиткән, инде оныклары туган кеше. Ә аның балалары нигездә яшь белгечләр һәм алар үз балаларын 3 яшь тулмыйча бакчага урнаштыра алмыйлар. Шуннан мәсьәлә килеп туа: бала белән кем өйдә утырырга, аның белән кем поликлиникада чират торырга тиеш? Һәм күпчелек гаиләләр бу эшне 55 яшен тутырган дәү әниләренә йөклиләр. Димәк, әйе, пенсия мәсьәләләре медицина, мәгариф, транспорт һәм башка өлкә-тармаклар белән комплекста хәл ителергә тиеш. Тагын бер кызык һәм кызганыч хәл, бездә нишләп кешеләр пенсиягә чыккач та эшләп йөриләр? Яхшы тормыштан түгел, минемчә. Чөнки аларның хезмәт хаклары аз һәм алар пенсияне шул акчага өстәп түләү кебек кабул итәләр. Бу закон ягыннан да, аек акылдан караганда да башка сыймаслык хәл. Кешене пенсиягә җибәргәндә сез эшкә сәләтегезне югалттыгыз, арыдыгыз, картайдыгыз, инде лаеклы ялга китеп, ял итегез дигән фикер күз алдында тотыла. Моннан шундый нәтиҗә чыга: хезмәт хакларын арттырырга кирәк! Ә пенсия ул – хезмәт хакыннан чыккан сумма.

– Акчаларны арттыру кемнән тора соң? Моны яшьләр эшли алмыйлар бит инде...

– Бу бик гади эшләнә. Чиста, законлы хезмәт хакы түли торган эш урыннарына урнашырга кирәк. Ә барлык салым-взнослардан качып, акчаны яшерен-пошырын гына бирә торган җирләргә түгел. Бүгенге көн белән яшәргә кирәкми! Алайса хәзер кеше кайда легаль булмаган акчаны күп итеп түлиләр, шунда эшләү ягын карый. Үзенең пенсия фондындагы индивидуаль счеты, димәк, киләчәктә алачак пенсиясе белән кызыксынмый. Моны хәзер өйдән чыкмыйча, интернет аша да белеп була, югыйсә. Могҗиза көтәргә кирәкми, пенсиясе турында яшь чакта ук уйламаган кешегә беркем дә, хәтта Кыш бабай да өеп пенсия китереп бирмәячәк. Яшьләргә пенсияләре белән кызыксынырга, легаль эшләрдә хезмәт куярга киңәш итәм.