Озакка сузылган мәхшәр

Озак еллар дәвамында рес­публика хуҗалыкла­рында чөгендер игүчеләр дә бу кадәрле мул уңыш булуын хәтерләми. Урыны белән гектарыннан 800 центнерга җитә, диләр. Республика буенча уртача күрсәткеч 383 центнер тәшкил итә.

Авыл хуҗалыгында шунысы кыен: корылык булса – каян алырга, уңыш күп булса, кая куярга, дигән сорау туа. Һәр икесе дә хуҗалыклар өчен өстәмә проблемалар китереп чыгарса да, уңыш зур булганда, яхшырак. Җыелып килгән әҗәтләрне түләргә, салым, кредит һәм тагын әллә нинди бурычларны капларга җай чыга.

Кайбыч, Апас, Тәтеш һәм Буа районнарында күпләп чөгендер игүче хуҗалыклар да шуңа өмет иткән иде. Тик башка елларда август аенда чөгендер кабул итә башлаган Буа шикәр заводы быел бу эшкә гадәттәгедән шактый со­ңарып тотынды. Чүп өстенә чүмәлә дигәндәй, уңышның планлаштырганнан күпкә артык булуы да чөгендер игүче­ләр файдасына булмады. Кайбер хуҗалыкларда дистәләр­чә мең тонна чөгендер сентябрь аеннан бирле кырда ята. Завод исә чөгендер кабул итүне бөтенләй туктатырга җыена икән.

Буа районына барып җит­кәнче үк Апас районы хуҗа­лыкларының кырда яткан чөгендер өемнәрен күреп, хәлнең бик җитди икәнлеген аңларга була. Чөгендерне тө­яү бер кыенлык тудырса, “Кам­АЗ” автомобильләрен кыр буенча тракторлар белән сөй­рәп, олы юлга чыгару аеруча авыр икән. Урыны белән машина көпчәкләре балчыкка күмелеп бара. Хуҗалык җитәк­челәре монысына да күнегә бара бугай инде. Буа шикәр заводы чөгендерне алсын гына.

Шикәр заводы террито­рия­сендәге хәлне исә мәхшәр бе­лән чагыштырырлык. Буе егерме алты, биеклеге алты метрлы 26 чө­гендер өеме бүген череп, янып ята.

Минем кызыксынып йө­рүемне күреп булса кирәк, машина йөртүчеләр яныма ук җыела башлады. Алар сөй­ләгәнне тыңласаң, чәчләр үрә тора. Буа шикәр заводында бу кадәрле башбаштак­лыкның булганы юк иде әле, диләр.

Башка еллардагыдан аермалы буларак, түләү буенча да кыенлыклар бар икән. Элекке елларда чөгендер өчен Буа шикәр заводы про­дукцияләтә түләгән. Хуҗалык­лар үзләренә тиешле шикәр комын күпме кирәк, кайчан кирәк – шулай алган. Хәзер исә ниндидер арадашчы барлыкка килгән. Шикәр комын шулар сата. Хуҗалыкларга тиешле акчаны вакытында бир­миләр. Аларга бирелмәгәч, безгә дә эләкми, диләр.

Ул ара шундый фермер­ларның берсе Фәнил Кадыйров сүзгә кушылып китте. Быел Түбән Наратбаш авылы фермеры 430 гектарда шикәр чөгендере үстергән. Чө­ген­дер игүнең мәшәкатьлә­рен санап та бетереп булмый, ди. Җирне тиешенчә эшкәр­теп, сөреп, чәчмәсәң, ашла­масаң, вакытында корткычларга каршы көрәшмәсәң, мул уңышка өмет итеп булмый. Дөрес, быел чөгендер “Кадыйров” фермер хуҗалы­гында көткән­нән дә күбрәк булган. Тик менә чөгендерне Буа шикәр заводына тапшыру гына су­зыл­ганнан-сузыла икән.

– Берничә ел элек чөген­дерне заводка турыдан-туры илтеп тапшыра идек. Алт­мышка кырык, ягъни җитеш­терелгән шикәр комының кырык проценты предприятие­гә, алтмыш проценты безгә була иде. Хәзер дә чөгендер­не шул ук заводка тапшырабыз. Тик арадашчы, ягъни “Агротрейд” оешмасы аша. Алар исә азынганнан-азына. Без­нең башка мөмкинлек­лә­ре­без юклыктан явызларча файдалану инде бу. Элеваторга тапшырган бөртек акчасы артыннан өч айдан артык йөрим инде. Беренчедән, Казанда урнашкан бу оешма вәкил­ләрен юллап табуы кыен. Икенчедән, алдап йөртә­ләр. Чөгендер өчен дә шулай. Әле сезгә зарланганны бел­сәләр, түләүне тагын да сузарга мөмкиннәр. Дүрт миллион сумнан артык акча аласым бар, бирмиләр...

– Үзара килешү юкмыни? Анда бит продукция өчен тү­ләү вакыты төгәл билге­ләнә...

– Төкерәләр алар киле­шүгә... Чөгендер акчасын сораган идем, “Агротрейд” җи­тәкчесе: “Акча булгач, бирербез”, – ди. Инде бездән чөген­дер кабул итүне бөтенләй туктаттылар. “Теләсә кая тапшырыгыз”,– диләр.

Килешүдә чөгендерне заводка тапшырганнан соң, ун көн эчендә түләү каралган. Инде ничәнче “ун көн” көтәм. Банкларга кредит түлисе, салымнар өчен акча күчерәсе, башка бурычлар да күп җыелды. Үз көчемә ышанып кредитка ундүрт миллион сигез йөз мең сумга чөгендер комбайны алган идем. Шуның дүрт миллион сумын түләү вакыты узды. Банклар бит “Агротрейд” безгә тиешле акчаны кайчан бирүе белән кызыксынып тормый, ди Фәнил Кадыйров.

Шунысы аяныч, мондый хәл бер “Кадыйров” фермер хуҗалыгына гына кагылмый. Чүпрәле, Апас, Кайбыч һәм Буа районының күпләп чө­гендер игүче фермер һәм мөстәкыйль эшләргә омтылучы хуҗалыкларының да Буа шикәр заводына, аерым алганда, “Агротрейд” оешмасына дәгъвалары байтак. Чө­гендерне өчәр ай буе кырда яткыру, продукция өчен тиешлесен вакытында түләргә теләмәү һәм башка төрле башбаштаклыклар өчен кем дә булса җавап бирерме? Мөмкинлекләр юк түгел. Зәй, Нурлат һәм башка шикәр чөгендере эшкәртү пред­приятиеләре үрнәге дә шуны раслый. Буа шикәр заводы директоры Анатолий Ковальчук әйтүенчә, складларда бүген унике мең тоннадан артык шикәр комы бар. Гәрчә, “Агротрейд” җитәкчесе Марат Абдуллин хуҗалыклар белән исәп-хисапны мөмкин кадәр тиз арада ясарга тырышачакбыз, дип ышандырса да, аны сатуны айлар буе көтеп тору гаделлек түгел шул инде. Хуҗалыкларга акча бүген кирәк бит...

Без бу хәлгә ачыклык кер­тү өчен “Ак Барс” агрохолдингы җитәкчесенең авыл хуҗалыгы буенча урынбасары Николай Титовка мөрә­җәгать иттек. Николай Леонидович әйтүенчә, Буа шикәр заводы чыннан да хуҗалык­лардан чөгендер кабул итүне туктатырга мәҗбүр булган. Тик бу хәл вакытлыча гына, завод территориясендә җы­елган продукцияне эшкәртеп бетергәнче генә дәвам итә­чәк. Чөгендер тапшыручылар белән исәп-хисап исә тиз арада башкарылачак, дип ышандырды Николай Титов.