Татар журналистикасы һәм... каз бүтәкәсе

10 сентябрь көнне Азнакайда Татарстан Журналистлар берлеге прези­диу­мының күчмә утырышы булды. Ул рәсми төстә, шома гына үтәр дип уйлаган идек, әмма уртага салып сөйләшәсе сүзләр шулхәтле күп җыелган ки, билге­ләнгән вакытка сыеша да алмадык.

Рәхмәт яусын, Татарстан парламенты рәисе урынбасары, журналистлар берлеге җитәкчесе Римма Атлас кызы Ратникова да сүз иреген кысмады. Сөйләшү, нигездә, татар журналистикасының бү­генге хәле һәм киләчәге хакында иде. Римма ханым әй­түенчә, нәкъ менә милли, аерым алганда, татар журналис­тикасы алдында хәл итәсе мәсьәләләр бихисап. Бүген барысына да тукталып тору мөмкин нәрсә түгел. Чөнки кайсы мәсьәләгә генә кагылма – “нишләргә?” дигән сорау туа. Әлбәттә, күбесе – заман тудырган проблемалар. Татар матбугатының тиражы ки­мү­ен генә алыйк. Сәбәп­ләре шактый. Беренчесе татар теле язмышы белән бәйле. Ана телендә укучылар саны кими.

Икенчедән, татарча газета-журналлар саны арта. Римма ханым әйтүенчә, бүген алар – 25, ә элек 4-5 кенә иде. Ә укучылар саны артмый. Нишләр­гә? Хикмәт атта да, тәртәдә дә. Беренчедән, яшәешнең һәр өлкәсенә базар мөнәсәбәтлә­ре үтеп кергән бу заманда без базарга затлы тауар чыгарырга тиеш. Шул ук вакытта мондый тауар җитештерергә осталар да кирәк бит әле. Р.Ратникова исә, милли журналистика кадрлар кытлыгы ки­черә, дип бара. Ни өчен? Юкса каләм ияләре, радио-те­левидение хезмәткәрләре әзерләүче махсус уку йорты да бар бит. Ел саен ничә кеше журналист дипломы алып чыга. “ВТ”ның баш мөхәррире, үзе дә журналистика факультетында укытучы Миңназыйм Сәфәровның бер зары искә төште. “Студентлар арасында бүген эшкә алырлык кешеләр юк диярлек”, – дигән иде ул. Журналист булырга хыялла­нучыларның шактые – мәк­тәп­­тә укыганда ук “Алтын ка­ләм” бәйгесендә катнашып, әйбәт кенә урыннар да алган балалар үзе. Әлбәттә, Миңна­зыйм әфәнде әзер журналист­ның “табадан төшүен” көтми. Шу­ңа күрә “ВТ”га яшьләрне күб­рәк алып, газета кухнясында тәрбияләүне кулай күрә. Әм­ма барлык редакция­ләр мондый кыен, мәшәкатьле юлны сайламый шул, аларга инде әзер журналист кирәк. Ә алар юк дәрәҗәсендә.

КФУның гаммәви комму­никацияләр һәм социаль фән­нәр институты доценты Васил Гарифуллин укыту системасын камилләштерү хакында кызыклы фикерләр әйтте үзе. Быелдан магистратура кер­тел­гән икән. Өстәмә ике ел укыган белгеч журналистика магис­тры булачак. Ярый, шундый дәрәҗә алсыннар да ди. Тик менә яшьләрнең барысы да диплом буенча һөнәр сайларга ашыкмый шул. Шәхсән мин моны татар журналис­тика­сы­ның абруе ни дәрә­җәдә булуы белән бәйлим.

Утырышта “Татмедиа” агентлыгы вәкиле, милли матбугат өчен җавап­лы Гөлнара Сабирова да гыйбрәтле саннар китереп сөйләгән иде. Профессиональ белемле журналистлар гомуми санның яртысын да тәшкил итми икән бит. Ни өчен бу өлкәгә яшьләр килми? “Чөнки эш кызыксыз, газеталарда бер үк калыпка салынган язмалар. Яңача эш­ләргә безгә татарлыгыбыз да комачаулый”, – дигән иде ул. “Татарлык” дигәндә Гөлнара кыюсызлыкны, артык тыйнак­лыкны күз алдында тотты. Анысы да бардыр. Инде яшь­ләргә килсәк, бер кызыклы факт күзгә ташлана: бүген журналист һөнәрен, нигездә, кызлар гына сайлый. Бу “күр­кәм гадәт” каян килеп чыга соң? Мин болайрак уйлыйм. Иң әүвәл бүгенге яшәешнең матур идеалларга түгел, ә акчага корылганын яшермик. Егет кеше инде: “Журналист булсам, күпме хезмәт хакы алырмын? Айлык 12-15 мең сумга гаилә алып бара алырмынмы? Фатир мәсьәләсен ничек хәл итәрмен?” – ди. Ә кыз кеше, чын фанатик булмаса, әл­бәттә: “Башта диплом алыйм әле, аннан соң күз күрер. Һич югы бай кияү табылыр”, – дип уйлый. Бу – минем шәхси фикер генә һәм кайберәүләргә бик тар кебек тоелыр. Әмма кайсы яктан карасаң да, адәм баласы һө­нәрне тормыш алып бару, рәхәт яшәү өчен сайлый. Бу яктан тормышта татар журна­листикасының абруе, кадере ни дәрәҗәдә соң? Бер мисал китерим әле.

Моннан 10 ел чамасы элек миңа төрек кардәшләр чакыруы буенча Истанбулга барырга туры килде. “Заман” газетасы редакциясенә дә кердек. Шунда баш мөхәррирдән жур­налистларның күпме хез­мәт хакы алуы белән кызыксындым. Төгәл саннар хәтер­дә калмаган. Әмма яңа гына эшкә килгән журналистның бездән 20 тапкыр артык акча алуы истә калган. Ә инде бераз тәҗ­рибә туплаган журналистлар аена бер “Жигули”­лык акча ала­лар иде. Мө­хәррир үзе дә әйтеп торды: “Журналист һөнә­ре бездә бик абруйлы, дәрәҗә буенча ха­кимияттә утыручылардан кала икенче урында”, – диде.

Яхшы шартлар һәм хезмәт хакы булганда журналистикага, әл­бәттә, тартылалар. Әмма шунысы да бар: Төркиядә журналистка таләп тә бик кырыс икән, язмаларың йомшак булса, вакытында тапшырылмаса, дәлилсез тәнкыйть, хаталар җибәрсәң, “журналист карточкасы”н алалар һәм инде син беркем дә түгел. Яшисең килсә, башка һөнәр үзләштерергә, эш эзләргә мәҗбүр буласың. Менә шул, бу юлларны татар матбугаты өчен кайбер җаваплы кеше­ләрнең күңеленә уй керә торсын өчен яздым.

Утырышта каләм ияләрен югары уку йортларында әзер­ләү, бюджет урыннарын күб­рәк булдыру, өстәмә укыту хакында да сүз барды. Болары да кирәк. Яхшы, хуш, укыту системасы да җайга салынды, кадрларга кытлык та бетте, ди. Ә сыйфат ягы ничек соң? Җавап итеп Дәүләт Советы­ның матбугат үзәге хезмәткә­ре Чулпан Әхмәтованың кайбер фикерләрен китерим, дөресрәге, санап кына китик әле. Беренчедән, хакыйкатьне әйтеп бетерә алабызмы? Куркабызмы, әллә нәрсә турында ничек язасын аңлап бетермибезме? Инде килеп, газета-журналларда, бигрәк тә татар матбугатында аналитика юк. Ни өчен? Чөнки журналистлар арасында шәхес­ләр юк дәрәҗәсендә. Шуңа күрә танылган язучылар бе­лән хезмәттәшлек итәргә ки­рәк. Чөнки халык газета сү­зенә күбрәк ышана, димәк, газета сүзе акыллы, төпле булырга тиеш.

Чулпан радио-телевиде­ние тапшыруларындагы ким­челекләрне дә санап китте. “Эфир еш кына чүп-чар бе­лән тула. Беркөнне машинада эш­кә барганда радио тыңлап бардым. Алып баручының бер­се: “Синең каз бүтәкәсе ашаганың бармы?” – дип сорады. Икенчесе: “Ә син?” – ди. Әй, китте шуннан каз бүтә­кәсен чәйнәү! Башка тема бет­кән­ме­ни?” – диде Чулпан. Ди-джей­ларның хәлен аң­лыйм мин, эфирны ничек булса да тутырырга кирәк бит. Тик “бушлыкны буш сүз белән” тутырудан кемгә файда соң? Микрофон каршына утырганнар­ның кай­берләре урысча фикерли, татарча сөйли.

Чулпан Әхмәтова – Дәүсо­ветның матбугат үзәгенә газетада эшләп килгән кеше һәм журналистика язмышына битараф түгел. Аның, нигездә, кимчелекләрне генә санавын да дөрес аңларга кирәк. Үз-үзебездән канәгать, гафу итегез, идиотка әйләнсәк, татар журналистикасының каз бүтәкәсе дәрәҗәсенә төшүе бар. Ә бүтәкәнең кай урында икәнен беләсез инде.
Журналистлар берлеге мондый очрашуларны килә­чәктә дә дәвам итәчәк. Борчу-мәшәкатьләрне уртага салып сөйләшүгә ни җитә!