“РИЗА ФӘХРЕТДИНГӘ ТИЕШЛЕ БӘЯ БИРЕЛМИ”

Быел галим, мәгърифәтче, татар тарихы, педагогика, татар теле һәм әдәбияты һ.б. буенча йө­злә­гән хезмәт авторы, 1922-1936 елларда Үзәк Ди­ния нәзарәте рәисе, мөфти Ризаэтдин Фәхретдин тууның 150 еллыгын билгелиләр. Озак еллар буена ул бары тик буржуаз милләтче, дини реформатор дип каһәрләнеп искә алынды. Хәер, Риза Фәхретдиннең исеме халыкка кайт­ты. Бу эштә дөньякүләм билгеле мәгъ­ри­фәт­ченең тормыш юлын, иҗатын, фәнни эшчәнлеген тирән­тен өйрәнгән галим, язучы Әнвәр Хәйринең өлеше зур.

– Әнвәр әфәнде, Риза Фәхретдиннең тормышы белән таныштырып китмәс­сезме?

– Галим 1859 елның 17 гыйнварында Әлмәт районының Кичү Чаты авылында дөньяга килгән. Башлангыч белемне әтисе Фәхретдин хәзрәттән һәм әнисе Мәһүбә абыстайдан ала. Аннары Лениногорск районының Түбән Чыршылы мәдрә­сә­сендә ун елдан артык укый. Сәләтле укучы дип, аны укыту эшенә тарталар, Риза Фәхретдин, яшь булуына карамастан, хәлфәлек итә башлый. Мә­дрәсәне тә­мамлаганда дүрт китап яза.  

Тирә-якка аның таләпчән, яңа алымнар белән укыткан, сәләтле мөгаллим дигән да­ны тарала. 1889 елда Уфа­га казый итеп чакыралар. Яшь булуына карамастан, аңа бу вазыйфаны йөк­лиләр, ул хөкемлек эше бе­лән шө­гыльләнә башлый. Уфада чакта тарихи-фәнни эшкә ба­шы белән чума, бик күп иҗат итә. Унлап китабы басыла. Го­мумән үз гомерендә галим 147 китап чыгара, аларның 77 се педагогикага багышланган.

Риза Фәхретдин исеме та­тар дөньясына билгеле бу­ла. Шуңа да 1906 елда атак­лы Закир һәм Шакир Рә­миевлар аны Оренбургка эш­кә чакыралар. “Шура” жур­налында мөхәррирлек итә, шул ук вакытта “Хөсәения”дә укытып, аның директоры булып та эшли. Журналда галимнең 777 фәнни мәкаләсе басыла. Тарих, фәлсәфә, география, психология, икътисад, педагогика, дидактика, биология, математика, татар теле һәм әдә­бияты, иҗтимагый фикер тарихы – күптөрле фән тармакларына бәйле мәкаләләр бастыруга ирешә. Чит ил галимнәрен журналга язарга күндерә.

–  Риза Фәхретдин мөфти булырга теләмәгән, диләр. Ләкин шулай да дингә каршы ныклы һөҗүм башланган вакытта 30 нчы елларда бу эшкә ризалаша.

– Октябрь революциясеннән соң ул Уфага кайтып, яңадан казый вазыйфасын үти. Ләкин 1921 елда Галимҗан Баруди вафат була. Аның урынына Риза Фәхретдинне сайлыйлар. Эшчәнлеге бик авыр чорга туры килә. Бигрәк тә Ленин үлгән­нән соң хәлләр мөшкелләнә. Ил­дә дингә каршы көрәш бара, дин әһелләре кулга алына, эзәрлекләнә. Риза Фәхретдин аларны яклап, әле Сталинга, әле Калининга, әле эчке эшләр министр­лыгына хатлар яза, җибәрүләрен үтенә, ялвара.

Шәхси тормышында да коточкыч хәлләр була. Олы улын кулга алып аталар, икенчесен төрмәгә утырталар. Ул кичергән хәсрәт­ләр­не әйтеп бетергесез. Шу­лай да, сайлап куелгач, эштән баш тартмый, авыр йөкне үз җилкәсендә алып бара. 

Мөфти булырга атлыгып тормый, әлбәттә, чөнки бик күп вакытны алучы эш бит ул. Ләкин хезмәтен югары дәрә­җәдә алып бара. Көндез мөф­ти мәшәкатьләре белән йөрсә, кичен һәм төннәрен диния нәзарәте архивында эшли.

–  Диния нәзарәте тарихында булган 12 мөфти арасында Риза Фәхретдин нинди сыйфатлары белән аерылып тора?

– Аны мөфтиләрнең мөф­тие дип атар­га кирәк. Мөф­тиләрнең төрлесе була, Шиһабетдин Мәрҗәни дә күп­ләрне тәнкыйтьләп яза. Кайберсе хәтта ат караклыгы белән шөгыльләнгәнен әй­тә. Дөрес, Риза Фәхретдингә кадәр реформатор, чын галим Галимҗан хәзрәт Баруди була. Ләкин аңардан аермалы буларак, Риза хәз­рәт халыкара масштабтагы киң ка­рашлы, энциклопедик акыл­га ия шәхес. Диния нә­зарәте дәрәҗәсен бик югары күтәрүгә ирешә ул.

Бөтен мөселман дөньясын үзенә мөкиббән иттер­гән кеше була Риза хәз­рәт. 1926 елда Мәккәдә Бө­тен­дөнья мөселманнары җые­ны­на Риза Фәхретдин СССР­дан бер төркем дин кардәшләре белән бара. Аны конгресс рәистәше итеп сайлыйлар. Бу – зур дәрәҗә. Саф гарәп телендә атна-ун көн дәвамында конгресс эшен алып бара. СССР­дагы мө­сел­маннар тор­мышы, ислам тарихы турында күләмле чыгыш ясый. Хәтта Согуд Гарәбстаны короле дә ихтирам йөзеннән аны кабул итеп, озак аралашып, галимгә чәй сервизы бүләк итә.

Шуңа да Русиягә кайткач, аны кулга алырга курыкканнар, мөселман дөньясы ягыннан сугыш башланыр дип өреккәннәр. Ачыктан-ачык эзәрлекләмиләр, ләкин салымга салым өстәп, җа­нын алалар. Өендә хәтта мен­дәре белән самавыры да калмый. Акчасы булмагач, җиһазларын тартып алалар. Гаиләсен ачтан үтермәс өчен дөнья бә­һасенә торган үзе язган китапларны базарга чыгарып сата, икмәк яисә ши­кәргә алмаштыра. Мөф­тинең керосин һәм шәм сатып алырга да акчасы булмаган. Үзенең бер китабында, идән­гә иске бишмәтләр җә­еп, тә­рәзәдәге бозны сулышы бе­лән эретеп, тишектән төш­кән ай яктысында иҗат иткәнен язып калдырган.

Шундый авыр хәлдә дә ул  эшен туктатмый. Дүрт тапкыр Австриядән галимнәр килеп, архивы өчен зур акчалар тәкъдим итәләр. Ләкин Риза Фәхретдин ризалашмый. “Сатсам, үзем дә, гаиләм дә рәхәттә яшәп калыр, ләкин киләчәк бар бит. Еллар узу белән милләтемнең галимнәре миннән дә авыррак заманнарда яшәүләре ихтимал. Галимнәрнең чит илгә барырга мөмкинлекләре булмаса, анда сакланган архивның нинди мәгънәсе бар соң?!” – дип җавап кайтара.

Галим репрессиягә эләкми. 1936 елның 12 апрелендә вафат була. Шулай да, 77 яшенә кадәр сау-сәламәт яшәү рәвеше алып барган чандыр гәүдәле картның кинәт кенә үлеп китүендә бер шигем бар. Советлар Со­юзының идеологиясе тегермәне аңа алдан китәргә ярдәм итмәгән микән?! Бер яктан уйласаң, шундый шик бар, икенче яктан, ярый үз үлеме белән киткән дип уйлыйсың, чөнки 1937 елда ба­рыбер аның башына җиткән булырлар иде. Ниндидер бер билгесез төрмәдә харап итәрләр иде. Ризаэтдин Фәх­ретдин Уфаның татар зиратында җирләнгән.

– Бүген аның мирасы Уфа архивында саклана. Нинди хәлдә ул? Аны Казанга кайтару мөмкинлеге бармы?

–  Диния нәзарәтендәге архивында 86 256 документ сакланып калган. Аны Риза Фәхретдин 250 томга кадәр җиткерә, моңа өстәп вафатыннан соң 2500 басмадан торган бай эчтәлекле  ки­тап­ханәсен васыять итеп калдыра. Ләкин диния нәзарәте бай китапханәсенең бер өлеше дин әһелләре тарафыннан таратылып харап ителде. Әле дә истә, Габделбари Исаев дигән кеше, чапаны эченнән китаплар тартып чыгарып, “Менә бусы XVI гасыр кулъязмасы,  монысы XVII гасырга туры килә” дип, зур акчаларга Ташкент, Бохара кешеләренә сатып ятты.

1966 елда галим мирасы Башкорт дәүләт архивына тапшырылды. БР Фәннәр академиясенең Тел, әдәбият, тарих институтында Ризаэтдин Фәхретдин фонды бар. Архивларны кайтару мөмкин эш түгел, кануннар бу­енча чыганаклар кайда та­была, шунда сакланырга тиеш.

1966 елда Риза Фәхретдиннең  24 томына иң беренче булып академик Миркасыйм Госманов юлыга.  Диния нәзарәте архивында 16 томын мин таптым. Алар арасында Болгар тарихына бәй­ле, һәркайсы 1200 битлек ике том кулъязма килеп чыккан иде. Аның берсе башкорт тарихчысы Әхнәф Харисов кулына эләкте һәм архивка тапшырылмый калды. Ул үл­гәч, башкорт галиме Гайсә Хө­сә­енов аны үзе­нә алды. Яңа­рак кы­на тагын 2 том килеп чыккан дип ишет­тем. Гайсә Хөсәенов Риза Фәх­рет­дин архивына җәе­леп ят­ты һәм берсен дә якын китерми, бер­кем­гә дә күрсәт­ми. Гәрчә ул кулдан язылган гарәп язуын танымый. Аны укый алырлык белгечләре юк башкорт­ларның, ә моннан кертми­ләр...

–  Күптән түгел “БСТ” каналы Риза Фәхретдин турында зур фильм күрсәтте. Ләкин башкорт галимнәре  аны башкорт милләтеннән икәнен исбатлап нәтиҗә ясады...

–  Аларның төп максаты – Риза Фәхретдинне башкорт итеп күрсәтү. Ул берничек тә башкорт була алмый. Аның бабалары Яшел Үзән ягындагы  Бакырчы дигән татар авылыннан. Уфада эшләгәнгә күрә аны башкорт дип әйтеп булмыйдыр бит?! Бу – абсурд.

Башкортлар ясалма рә­вештә татар мәдәнияте исәбенә үз тарихын булдырырга тырыша, бу эштә акча да кызганмый. Менә күрерсез, Уфада аңа һәйкәл дә ку­ячаклар. 

–  Риза Фәхретдин нә­се­ле исәнме? Галим үз вакытында, дөньядан артта калмас өчен татарлар урыс телен ныклап өйрә­нергә тиеш, ди. Үз балаларын да урыс мәктәбендә укыткан. Риза хәзрәтнең нәселендә аның кебек фән яисә дин юлыннан китүчеләр бармы?

– Хатыны Нурҗамал абыс­­тай белән алар алты балага тормыш бүләк итә­ләр. Кызлары Зәйнәп һәм Әсманы күреп белә идем. Алар инде вафат. Әсма апаның улы Арслан абый да гүр иясе. Ул өйләнми кала, авыру әнисен карый. Кызганычка каршы, Риза Фәхретдин нәселе урыслаша. Җанбәк исемле оныгы марҗага өйләнә. Шәҗәрәгә карасаң, Иван, Мария, Оксана исемнәре бар хәзер. Алар Уфада яшиләр. Билгеле, мар­җалар мәр­хүмнең каберен карамый, мә­чет имамнары йөри, диделәр.

Советлар Союзы чорында, кул­га алы­нудан кур­кып, бик күп та­тар зыялыла­ры урыс бе­­лән катыш­­кан. Үз­лә­рен саклап калыр өчен шулай эшләргә мәҗбүр булганнар. Ризаэтдин Фәхретдин, Мәр­җәни нәселенең бетүе – Советлар Союзының кабахәт идеологиясе нәтиҗәсе.

Зәйнәп апа да, Әсма апа да һөнәрләре буенча таби­бәләр иде. Әсма апа – атаклы тел галиме Галим­җан Шә­рәфнең хатыны. Алар  90 яшьләрен тутырып вафат булдылар. Әниләре Нурҗамал абыстай да Казанда җир­ләнгән. Мөфти юлын дә­вам итүчеләр юк. Шулай да, аның туганнан туганы – КДУның урыс филологиясе кафедрасы мөдире, профессор Әлмира Әминова гомерен фәнни эшкә багышлады.

–  Риза Фәхретдин тууның 150 еллыгына бәйле нинди чаралар уздырылачак?

– 145 еллык юбилей вакытында Әлмәт районы баш­лыгы Ришат Әбүбәкеров, 150 еллыгын ЮНЕСКО дәрәҗә­сендә уздырачакбыз, дигән иде. Кайту белән бу эш артыннан йөри башладым, ләкин түрәләргә мөрәҗәгать итүем, ишек бусагаларын таптавым бушка булды.

Туган көнендә Кичү Чатында бәйрәм чарасы узды. 5 февральдә Әлмәттә фән­ни-гамәли конференция булачак. Җәй көне ТР Фән­нәр ака­демиясе, Ш.Мәр­җә­ни исе­мендәге тарих институты аны халыкара дә­рәҗәдә уздырырга җые­на. 5 ел элек Риза Фәхретдин педагогика укуларын оештырып җибәрдек, бу чара республиканың бик күп төбәк­ләрендә үтте. Быел бу укулар Осиново бистәсендә булачак. Шу­ны­сы куанычлы, мәк­тәп­ләрдә әк­рен­ләп Риза Фәх­ретдин  хезмәтләренә ни­гез­ләнеп әдәп-әхлак дә­рес­ләре укытыла башлады.

Хельсинкида галимнең туган көненә багышлап, зур фәнни-гамәли конференция уздырырга телиләр.

Үзем Риза Фәхретдиннең “Болгар вә Казан төрекләре” дигән китабын яңартып бас­тырып чыгардым. Тиздән Мөфтиләр шурасы рәисе Равил хәзрәт Гайнетдин ярдәме белән тагын берсе нәшер ителәчәк.

Риза Фәхретдингә тиешле игътибар бирелә дип әй­тә алмыйм. Ләкин аның иҗа­тын өйрәнүчеләр бар. Кичү Чаты авылындагы музей мө­дире Диләрә Гыймранова “Ризаэтдин Фәхретдин хезмәтләрендә хатын-кыз образы” дигән темага диссертация яза. Тагын берничә кеше бар.