Демографик упкын

Үткән атнаның төп яңалы­гы сәясәтчеләрнең Россия­нең яңадан демографик упкынга тәгәрәп баруы турында шау-шу кубаруы булгандыр, ихтимал. Владимир Путин да Бөтен­дөнья перинаталь медицина Конгрессында тук­санынчы елларның демографик кризисы нәтиҗәләренең якындагы елларда ил икътисады, социаль өлкә һәм сәнәгать үсешендә тискәре тәэсирен сиздерәчәген, ягъни бала табу яшендәге хатыннар кимү сәбәпле, балалар туу да кимүгә йөз тотачагын игълан итте.

Яшьләр эшләре буенча Фе­дераль агентлык җитәкче­се Сергей Белоконев та Мә­гариф һәм фән министрлыгы коллегиясендә Россия икътисадына яшьләр санының ки­мүе шартларында үсәргә туры киләчәк дип чыгыш ясады. Халык саны кимүе шартларында ил үсеше исә мөмкин түгел диярлек, тарихта моның мисалларын табуы кыен. Демографик упкын күбрәк ил­нең тарих арбасыннан төшеп калуга йөз тотуы хакында сөйли, империяләрнең таркалу билгесе булып тора. Җирле халыкның кимүе, илгә мөһа­җирләр дулкыны ябырылу – ул тарихи закончалык, бетү­нең башы. Рим империясе мисалы, башка куәтле держава­ларның тарих тәгәрмәче ас­тында калуының симптомнары бер-берсенә тәңгәл килә­ләр, бетүнең кануны бер, алгоритмы бер. Росстат мәгълү­матларына карасак, 2009 елда Россиядә 15 яшьтән 29 яшькә кадәр 33,7 миллион яшь кеше булуын, 2011 елда санның 32,4 миллионга кадәр кимүен, үткән ел 31,6 миллионга калуын күрербез. Якындагы ун елда бу сан 25 миллионга кадәр кимер дип көтелә. Әле үткән ел гына халык саны кимү тукталды дип фанфаралар каккан ил җитәкчелеге берничә ай үтүгә пошаманга калды, чөнки 2013 ел статистикасы шатландырмый, беренче өч айда туучылар саны кимегән, үлүчеләр саны исә арткан. Росстат 100 туучыга 109,5 үлүче туры килә дип белдерә, Американың Үзәк разведка идарәсе 115,35 ди­гән башка санны атый.

Конгресста ясаган чыгышында Владимир Путин соң­гы ун елда яңа туган бала­ларның үлеме ике тапкыр кимеде дип белдерде. 2013 ел статистикасы исә бу санның да кимүгә таба түгел, ә артуга таба йөз тотуы хакында сөй­ли. Гыйнварь-апрель айларында илдә 5285 бер яшькә кадәр сабый үлгән, бу үткән елдагыдан 5 процентка артык. Тө­бәкләр статистикасына күз салсак, Кавказ республикаларында балалар үлеме байтакка кимегән булуын күрербез (дөреслек өчен таныйк: 1000 яңа туган балага туры килә торган үлемнәр саны боларда әле дә бик югары), ә менә Ярославль өлкә­сендә 1000 яңа туган балага туры килгән үлемнәр саны 2012 елдагы белән чагыштырганда, 150,8 процент, Ненец автономияле округында – 172,3 процент, Калмык Республикасында 214 процент булуын күрер­без. Аяныч, Татарстанда да бу сан 130,5 процентны тәшкил итә. Тирәнтен анализ ясасак, без, ихтимал, балалар үле­менең перинаталь медицина проблемасы гына түгел, ә әх­лак проблемасы да икәнлеген кү­рербез. Баланы карында килеш турак­лап үтерергә күнек­кән ана­ларның инде аны тугач та буып үтерүләре тенденция рә­ве­шен алып бара, бу күре­нешнең статистикасы юк әлегә (Росстат тышкы сәбәп­ләрдән үлгән 1 яшькә кадәрге балалар санын китерә, алар­ның, ягъни үтерелгән бала­лар­ның саны бу елның өч аенда үткән елдагыдан 24кә үскән). Әти-әни эчкечелеге, наркоманлыгы, тәртипсез җен­­си тормыш алып бару нәтиҗәсендә таралган чир­ләр дә яңа туган нарасый­ларның яшәп китүгә булган өметләрен кисә.

Халык саны кимү бүген үк инде җитди бер проблема тудыра. Мөһаҗирләр белән россиялеләр арасында конфликтлар үсә, кайбер сәясәт­челәрнең “рус картасы”н уен тузы итеп кулланырга тырышулары конфликтның урамнар һәм базарларда гына тукталып калмыйча, мәктәпләргә һәм югары уку йортларына да үтеп керүенә китерә. Рус яки ас­симиляцияләнгән рус телле интеллигенция бу процессны авыр кичерә, гасабилану, үр­тәлү нәтиҗәсендә депрессия кичерә, милли стресс исә мил­ләтара ызгышның яңа фронтларын тудыра. Интернационализмны бар халык­ларның да бары тик рус те­лендә генә сөйләшүләре дип аңларга күнеккән Мәскәү укытучысы Светлана Шамаева мәктәптә укучы чит милләт балаларына менә нәрсә дип кычкыра: “Бу җир минем туганнарым һәм меңләгән шундый ук гади рус солдатлары тарафыннан сугышып кире кайтарып алынган дип саныйм. ...Һәм минем монда үз шартларымны көчләп тагарга хакым бар! Һәм сезгә монда үз кагыйдәләргезне урнаштырырга юл куймабыз!

...Һәм транспортта барганда... Һәркайсы үз телендә –тәтәтәтә. Син рус теле дәүләт теле булган дәүләттә яшисең, син рус телендә сөйләшергә тиешсең. Бу инде (баланың трамвайда туган телендә сөй­ләшүе хакында бара сүз. – Р.Ф.) безнең хокукларыбызны бозу булып тора. ...Ни өчен сез үзегезне биредә үз авылыгыздан да (аул дип әйтә) начаррак тота алабыз дип саныйсыз?”

1941 елда Мәскәүне яклап башын салган башка милләт вәкилләренең оныклары, билгеле, мондый ачыргыланулы монологка нәфрәтләнә­ләр, нәтиҗәдә мәктәп директоры чит милләт балаларына үз шартларын көчләп тагарга маташкан ике укытучыны эш­тән азат итәргә мәҗбүр була. Бүген Мәскәүнең Тимирязев район судында аларны эштә яңадан торгызу өчен процесс бара, аналитиклар укытучы­ларның якланачагына шик белдермиләр. Демографик кризис шартларында моңа охшаган конфликтлар күбәер һәм кискенләшер дип аң­ларга кирәк. Моның нәти­җәләре исә руслар өчен дә, татар һәм чуашлар өчен дә, кайчандыр бердәм илдә яшә­гән һәм уртак Ватан өчен кан койган, хәзер инде мөһаҗир­ләргә әверелгән башка мил­ләт вә­килләре өчен дә аяныч булыр төсле.