Тукайны укыткан Мотыйгулла Төхфәтуллинның ерак туганы булып чыккан Рамил Юныс Җаекка баргач ниләр белде? (ФОТО)

Җаекка бару турында Рамил Юныс белән ел буе хыялландык. Хыяллануның сәбәбе шунда: ул миңа Казахстанның Җаек шәһәрендә Кызыл мәчетнең беренче имамы булган, бәләкәй Апушны үз мәдрәсәсенә укырга алган Мотыйгулла Төхфәтуллинның үзенә туган тиешле булуын әйткән иде. Мин атаклы Кызыл мәчетнең бүген дә эшләвен, Тукай-Апушның заманында шул мәчеткә намазга йөргәнен сөйләгәч, Рамил хәзрәт бөтенләй сабырлыгын югалтты. Очрашкан вакытларда йә телефоннан сөйләшкәндә сүзен: “Җаекка кайчан барабыз?” – дип тәмамлый башлады.

Ниһаять, быел мине “Тукай фонды” президенты буларак Җаекка, Казахстанның республика Сабан туена чакырдылар. Җаектагы Тукай музее директоры Марат Баһа­ветдинов: “Риман абый, үзең белән тагын ике-өч кеше алып кил!” – дип шалтыраткач, башка килгән беренче уй Рамил хәзрәт белән сәфәр чыгу иде. Шатланып риза булды ул: “Минем машина белән барабыз, хәләл җефетем­не дә алсак ярыймы?” – диде. Әле бит Лилия ханым да – Мотыйгулла хәзрәтнең якташы.

2010 елны без – Тукай фонды хезмәткәрләре Гөлназ Галимҗанова, Рамилә һәм Альбина Газизуллина, тагын ике галим һәм мин фәкый­регез Җаекта булып, андагы татарлар хакында күп мәгъ­лүматлар туплап, бу шә­һәрдә 12 ел яшәп егет һәм шагыйрь булып җитешкән Тукай эзлә­рен барлап кайткан идек инде. Шуңа күрә бик белдекле кыяфәт белән юлдашларыма Җаек турында сөйләп бардым. Тукай язмышында гаять зур роль уйнаган Мотыйгулла хәзрәт турында гыйлемем дә шактый иде. Шуның өстенә әлеге шәхес турында аның якташы, Кайбыч муниципаль районы башлыгы урынбасары Рәмис Хәялиев миңа бик кызыклы һәм гыйбрәтле язма да ки­тергән иде.

Юлдашларыма “ликбез” уздырганда, шул язманы да файдаландым, Рәмис туган гаеп итмәс дип уйлыйм. Бер уйлаганда Мотыйгулла хәзрәт­нең һәм Тукайның тормыш юллары кисешү очраклы кебек. Тарихка күз салсак, бик зирәк бала булганга, Кайбыч халкы, акча җыеп, Мотыйгулланы Гарәбстанга укырга җи­бәрә. Белем эстәп кире кайтышлый ул Җаек шәһәрендә туктала. Намаз вакыты туры килү сәбәпле, мәчеткә керә. Җаек татарлары, мәһабәт кыя­фәтле ят кешене күреп, кем икәне, кайларга юл тотуы белән кызыксыналар да намаз укуын сорыйлар. Укып җибәрә бу, һәм мәчет картлары таң калып тыңлыйлар. Шуннан соң үзләренең мә­четләрендә имам юклыгын әйтеп, Җаекта калуын үтенә башлыйлар. Әмма Мотыйгулла аны укырга Кайбыч халкы җибәрүен һәм үзен авыл халкы алдында бурычлы булуын әйтә. Ә Җаек татарлары нишли? Тоталар да Кайбыч халкына үтенеч юллыйлар. Кайбыч халкы ризалык бирә һәм Мотыйгулла Төхфәтуллин Җаек­та төпләнә, мәдрәсә ачып җи­бәрә. Бик кыска гына әйт­кәндә, мин язачак тарихның бер өлеше шундый. Инде килеп, Тукайның Җаекка эләгүе очраклымы? Әйе дә, юк та. Арчаның Кышкар мәдрәсә­сендә Мотыйгул­ланың Тукай­ның әтисе Мөхәммәтгариф белән бергә укуын, аларның ахирәт дуслар булуын һәм, берәрсенә берәр хәл булса, балаларын ташламаска сүз куешуларын искә төшерсәк, әлеге язмышларда ниндидер закончалык бар шикелле. Шул ук вакытта бит Тукайны Җаекка Мотыйгулла хәзрәт китертмәгән. Язмыштан уз­мыш юк, диюләре дөрес, ахры: ни булса булган – Мотыйгулла хәзрәт Апушны үз канаты астына алган.

Мин шушы тарихны сөй­ләгәч, Рамил хәзрәт ниләр уйлагандыр, анысы билгесез. Үзеннән сорамадым, үзе әйт­мәде, әмма кичерешләрен йө­зенә карап тәгаенләп була иде.

Җаекка килеп кергәч тә: “Кызыл мәчеткә, Мотыйгулла хәзрәтнең каберенә кайчан барабыз, Тукай музеенда аның турында мәгълүматлар бармы?” – дип тезеп китте. “Барысын да күрсәтәм”, – дигән булам, чын хуҗа кебек. Ә чын хуҗа Тукай музее директоры, татар өчен җан атып яшәүче Марат Баһавет­динов иде. Сабан туен уздыру буенча аңа бик күп мәшәкать­ләр йөкләнгәнгә, Җаекта Тукай, Мотыйгулла хәзрәт эз­ләрен барлауны Сабан туйдан соңгы көнгә калдырдык. Кайтасы көн һәм юлның шактый озын-озак икәнен белсәк тә, Маратка ияреп, Җаекны аркылыга-буйга йөреп чыктык. Әлеге кала тормышында татарлар­ның элек-электән нин­ди урын алып торганын чамалау өчен иллә дә шәп булды бу. Юлдашларым тә­мам әсәр­ләнделәр. Кызыл мә­четкә кергәч, Рамил Юныс­ның үз-үзен тотышын читтән генә күзәттем. Ерак туганы Мотыйгулла хәзрәтнең мондагы татар дөньясында нинди урын алып торганы аның өчен зур горурлык иде. Халыкка дин гыйлеме, әхлак тәрбиясе бирү өстенә аның мәдрә­сә­сендә дөньяви фән­нәр дә укытылган бит. Тукайга ши­гырь төзелешен дә өй­рәт­кән Мотыйгулла хәзрәт, мәд­рәсә­сендә музыкаль салон да ачкан. Аның улы Камил Мотыйгый күпме гә­җитләр нә­шер иткән, кызы Галия Кайбицкая татар сәхнәсе күгендә иң беренче йолдызлардан санала.

Әйе, бик алдынгы карашлы булган Мотыйгулла хәзрәт, шуның өчен шактый кыен да ашаган. Аны бер яктан патша охранкасы талкыса, икенче яктан консерватив карашлы дин әһелләре тынгы бирмә­гән. Карьера өчен, урын өчен дин әһел­ләре арасында ул заманда да чәкәләшүләр булып торган.

Тукай Казанга киткәндә, Җаекның кайбер руханиларын юкка гына наданлыкта гаепләмәгәндер, “сыер” дип атамагандыр. Боларны Рамил Юныска да сөйләдем. Уйчан гына тыңлап торды. Ә Кызыл мәчеттә намаз укыгач, бөтен­ләй икенче кешегә әйләнде. Йөзе тагын да нурлы иде аның. Намаз тәмам­лангач, шак­тый вакыт идәндә утырып торды һәм уй-хисләрен бары бер җөмлә белән әйтеп куйды: “Риман абый, күңелдә ниндидер җиңеллек һәм мин моны сүз белән аңлата алмыйм”, – диде. Бу мизгелләр Мотыйгулла Төхфәтуллиннар нәселе язмышында матур бер сәхифә­нең кабатлануы иде.