Кунак сөймәү, яки Татар кемне кияүгә алмый?

Май аенда Чита шәһәре урамнарында: “Чакырылмаган кунак татардан яманрак”, – дигән рус мәкале язылган баннерлар эленүе сәбәпле чыккан гауга инде тынып килә шикелле.

Татар җәмәгатьчелеге, татар милли хәрәкәте бик хаклы рәвештә “Вечерка” газетасы­ның бу гамәленә актив протест белдерде, чөнки рус журналистлары танырга теләмә­сәләр дә, баннер үзенең эч­тәлеге белән асылда милли низаг чыгаруга юнәлтелгән иде. Газета­ның редакторы Владимир Кантемир шәһәр урамнарында мәкальләр һәм әйтем­нәр элү акциясенең “Вечер­ка”ның өч еллыгын (!) бәйрәм итү уңаеннан булуын, гаугалы мәкальнең исә жирәбә белән сайлануын әйтеп акланырга тырышса да, гамәлнең астыртын булуы һәркемгә ачык. Та­тарстанның Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Мөхәммәтшин да “Интер­факс”­ка биргән әңгәмә­сендә аны: “... бер халыкны икен­че­сенә каршы кую”, – дип бәя­ләде. Халык­ларны үзара бә­релештерергә теләү сәясәте соңгы еллар Россиясендә аеруча активлашып бара, ни­гездә, рус халкын Кавказның горур халыклары һәм татарлар белән каршы куярга тырышалар, сәяси гипноз кулланып, русларда милли тәкәб­берлек хисен үстерергә, милли һәм дини ызгышлар чыгарырга те­лиләр. Бу гамәл­ләрнең җеп очы һәм максаты нык яше­релгән, максат исә ил тарихында яңадан башланып килүче болгавыр чорны куәт­ләү, утка ялкын өстәү, чөнки, мәгълүм булганча, “болганчык суда балык тоту яхшы”. Әлегә яшерен һәм астыртын сәяси көчләрнең тырышлыгы мәгъ­лүмат кырында гауга чыгарудан, җән­җал уятудан ерак китми, фашизм идеяләре халык­ларның киң массасы­ның акылын томалый алмый, чөнки яңа туып килүче нацистларда харизматик лидерлар да кү­ренми һәм, бәхеткә дип әйтик инде, күпсанлы рус халкы да, күпме генә өстер­мә­сеннәр, әлегә кабынырга җыен­мый. Гомумән, гади ке­шеләргә мил­ләтара дошманлык хисе хас түгел. Бу юллар авторының рус егетләре бе­лән бер бүл­мәдә яшәгәне булды, милли аермалык үзара дошманлыкка китерми, ызгыш чыгармый иде. Тавыш аерым лидер­ларның үз амби­ция­ләрен ка­нә­гатьләндерер­гә ом­тылуын­нан, сәясәт­че­ләр­нең хак­сыз адымнарыннан, сәяси капитал туплап, хакимлек дилбегәсен кулга алырга тырышуларыннан ки­лә. Аерым төркемнәр һәм партия­ләр шул максатлардан чыгып финанс­лана, финанс агымнары га­дәттә үтә яшерен була һәм афишаланмый, халыкларга исә шундый лозунг-ши­гарьләр таш­лана: ил дулкынлана, кайный башлый. Дулкынланыр өчен сәбәпләр дә табыла, чөнки гасырлар буе гадел булмаган милли сәясәт алып барылган, кем­нәрдер үсен­де­релгән, кем­нәрдер кысылган. Бүлгәлә һәм хакимлек ит принцибына нигезләнеп, тарих дәреслек­ләре язылган. Тарихны төзә­теп, яңадан язу идеясе бүген дә сәяси лидер­ларның җиңел кулы белән янә үс­терелә. Бу уңайдан мәшһүр Бернард Шоу: “Тарих ни әйтер? Тарих, сэр, һәрва­кыт­тагыча ялганлар”, – ди. “Тарихка пистолеттан атсаң, туптан атып җавап кайтарыр”, – дигән сүз дә хак, шуңа күрә бүгенге ли­дер­ларның тарихны сәяси исәп-хисапка нигезләнеп те­­г­еләй дә, болай да борырга тырышулары берникадәр вакыттан соң туптан атылган җавап рәвешендә кайтаваз бирәчә­генә шик юк.

Русларның кунак турындагы мәкале исә безне Алтын Урда чоры тарихына алып ки­тә. Бу чорны тарихчылар нинди генә капма-каршы бәяләр белән тамгаламый. Рус сәяси тарихчылары үзләренчә бирә бәяне, татар тарихчылары да бер генә төрле карашта түгел. Шунысы кызык: “Google-тәр­җемәче”гә куеп “княжество Московское” дигән сүз­тез­мәне инглизчәгә тәрҗемә ит­сәң, “The Golden Horde”, ягъни Алтын Урда дигән сүз килеп чыга. “Русны кырсаң, татарга тап булырсың” дигән афоризм да бар икәнен онытмыйк. Тарих­ның төбенә төш­сәң, анда мил­ләтләр өчен дошманлык түгел, туганлык хис­ләре уятырлык башка бик күп фактлар да табып булыр иде, бәлки.

Халык акылының зирәк дипломатиясе исә чит мил­ләт­ләрдән дошманлык түгел, ә үрнәк алырлык сыйфатлар эзли һәм аларны үз милли тәр­биясендә файдаланырга омтыла. “Фейсбук”та бер казах ха­тынының туган мил­ләтемә югары бәя биргән бер гыйб­рәтле истәлегенә тап булган идем мин бервакыт. Ул исә болайрак яза: “Әби безгә кечке­нәдән гел: “Чиста булыгыз, шапшак булсагыз, татар кияүгә алмас”, – дип әйтә торган иде. Ул вакытта без: “Та­тарның кияүгә алуы безгә нәрсәгә кирәк?” – дип уйлап та тормаганбыз, ә менә чисталыкка омтылыш тәрбия­лән­гән”. Бу истә­лек безгә элек төрки халыкларда татарга кияүгә чыгуның аб­руй һәм дәрәҗә булуын да, миллә­темнең алар тарафыннан югары бәяләнүен дә дәлил­ли.

Инде тагын бер тапкыр җәнҗаллы мәкальгә әйләнеп кайтыйк. Татарны дошман күрү эчтәлеге анда икенче урында тора, беренче урынга халык­ның (бу очракта рус халкының) кунак сөймәү сыйфаты калка. Ответы@mail.ru сервисында рус милләтеннән берәү шушы мәкальнең мәгъ­нәсен аңла­туларын сорый. Икенче бер акыллы баш исә җавап бирә: “Чакырылмаган кунак вакытсыз килә, планнарны җимерә, игътибар та­ләп итә, ашатуны сорый – нәтиҗәдә кәефне кыра һәм матди зыян сала. Сезгә мә­кальнең мәгънәсе аң­ла­шыл­мый, ихтимал, сез гадәт­тән тыш кунак сөючән кешедер”, – ди, ягъни кунак сөй­мәүнең ниге­зендә кысмырлык һәм саранлык кебек милли сыйфатлар ята булып чыга. Инде төбенә төшеп укып карасак, бу чыннан да шулай. Ди­мәк, Читада чыга торган “Вечерка” газетасы татарларга дошманлыктан биг­рәк рус­лар­ның кеше сөймәү­лә­ренә, саранлыкларына басым ясый, берьюлы ике халыкны тискә­ре планда тасвирлап хур була. Ихтимал, хәсрәт гә­җит­челәргә бу уңай­дан рус хал­кының башка мәкален элү уңайрак булган булыр иде: “Гость не кость, – за дверь не выкинешь”. Менә монысы протест та уятмас иде, җән­җалдан соң баннерны тө­шереп тә мәшәкатьләнәсе булмас иде. Минем халкым исә кунак турында башкачарак фикер йөртә. Саранланмый, ашау-эчү дип кысылмый, чө­нки “Кунак сөйгән өйдә бәрә­кәт бар”, “Кунак бәхете белән килә”, “Кунакчыл кеше­нең табыны буш булмый” дип уйлый, “Кунак сые: якты йөз, тәмле сүз, аннан кала ипи-тоз” дип фикер йөртә. Бездә, гомумән, чакырылмаган кунак дигән тө­шенчә юк, һәр үтеп баручы мосафирны өйгә алып кереп кунак итү традиция­сендә тәр­бия­лән­гәнбез. Безне бу яктан кавказлы мөсел­маннар гына уздыра. Татар халкының менә шул акылын русчага тәрҗемә итеп, татар мәкале икәнен искәртеп, рус шәһәр­ләрендә баннер итеп элү рус экстремистларына иң яхшы җавап булыр иде. Моны Чита шә­һәреннән башлау отышлы булыр шикелле. Ә Лермонтов­ның “юылмаган Россия” турында шигыре ки­рәкми, чөн­ки мәшәкате күп булачак, прокуратура, шиксез, шагыйрьне дә, баннер элү­челәрне дә экстремизмда гаепләячәк һәм башкасы, һәм башкасы. Без бит таш атканга, аш атып җи­ңәргә өйрәнгән халыкның балалары.

Кунак турында уңай фикерле, позитив мәкальләр рус­ларда да, күп булмаса да, бар, билгеле. Халык бөтенләе белән яхшы да, тулысы белән яман да була алмый. Тик рус сәясәт­челәре милләтләр турында да, кунакчыллык турында да үз каланчаларыннан чыгып фикер йөртәләр. Шуңа күрә аларга эшкәр­телмәгән, сөрел­мәгән гигант Россия киңлекләре тар булып тоела.