Батулла каланчасы (Кечтеки ачышлар)

Татарин

Өйгә кайта торган юл яңа гына парга сөрелгән кара җир аркылы уза... Җир яхшы сөрелгән иде һәм кара туфрак өстендә бер генә үсемлек тә, бер генә үлән дә күренми – бөтен җир кап-кара... Алдарак, юлның уң тарафында, ниндидер куакчык күренә. Якынрак килгән идем, мин әле бая гына йолкып ташланган “татарны” танып алдым... Күренеп тора, куакчыкны арба тәгәрмәче изеп узган һәм ул әле һаман калкырга маташа, ул янтаеп тора, ләкин һаман тураерга тырыша. Әйтерсең лә, аның бер кисәк итен умырып алганнар, эчәкләрен актарып, кулын өзеп алганнар, күзен чокып чыгарганнар. Ләкин ул барыбер тора һәм тирә-яктагы туганнарын кырып салган бәндәгә бирешми.

“Ай-һай, нинди гайрәт! – дип уйладым мин. – Бәндә бөтен нәрсәне һәлак иткән, миллион үсемлекләрне юкка чыгарган, ә бусы әле һаман да бирешми”.

Ясная Поляна якларында шайтан таягын “татарин, татарник” дип атыйлар. Лев Толстойның “Хаҗи Морат” исемле әсәре әнә шушы сүзләр белән башланып китә. Мин бу китапны урта мәктәптә чакта укыган идем. Бу әсәрендә дә, “Кавказский пленник” хикәясендә дә Толстой бик еш татар сүзләрен куллана. Сабый чагымда аптырый идем: каян килеп Кавказда татар булсын? Чыннан да, Толстойның астөшермәләрендә тәрҗемәләр татар сүзләренә төгәл туры килә иде.

Соңрак аңладым, Толстой Кавказда Терек елгасы буйларында хезмәт иткән, ә Терек елгасы тирәли татар-нугай авыллары урнашкан. Мәсәлән, Терекле (Тирәкле) Мәктәп дигән нугай авылында булганым бар. Гомумән, ул заманнарда урыс булмаган Кавказ халыкларын (нугай, кумык, әзәри, карачәй, балкарларны да) татар дип йөрткәннәр. Толстой төрки телләрне яхшы белгәнлектән, аларны бутамагандыр, шәт.

Толстой “После бала” исемле икенче хикәясендә дә сюжет итеп татар кешесен кыйнау вакыйгасын алган. Татарларга Толстой хәерхаһ булган, шиксез. Рус армиясендә урыс булмаганнарга хезмәт итү ул тәмуг җәзасы кебек булган, аз гына гаебе өчен дә татарны шпицрутеннар белән суктырганнар.

Полковник кызына гашыйк булган Иван Васильевич, полковникның татар солдатын рәхимсез рәвештә суктыруын күреп, тетрәнә һәм полковник кызы белән арасын өзә.

Урыс язучыларына мин милли мәсьәләдә Толстой, Чернышевский, Гумилев, Худяков, Сахаров, Григоренко кебек шәхесләрдән үрнәк алырга киңәш итәм!

Кармен

Егет булып өлгергәч, мин француз язучысы Проспьер Мерименың “Кармен” исемле әсәрен укыган идем. Укыганмын, тик асылын аңламаганмын. Шуның нигезендә “Кармен сюита”, “Кармен” диелгән спектакльләр куела тора. Әсәрнең эчтәлеге шул: вакыйга Испаниядә бара. Хосе исемле егет Кармен исемле кызга гашыйк була. Алар сөешә. Ләкин соңра Кармен Хосены ташларга уйлый. Хосе Карменны чәнчеп үтерә.

Спектакльләрдә дә нәкъ мин язганча сөйләнә. Әмма мин авторның ни әйтергә теләгәнен һаман да аңламыйм икән. Олыгаеп барганда, кырыкны узганда, мин шул әсәрне яңадан укып чыктым. Һәм Мерименың бөек әдип икәнен аңладым. Әдип чегән кызы Кармен белән баск егете Хосеның фаҗигасе турында язган икән. Милли мәсьәлә кузгаткан икән Мериме. Ул чегән кызының испан хатыннары арасында чит-ят икәнен дә, Хосеның кыерсытылган баск халкының углы икәнен дә күрсәтә, Испаниядә бу ике ят халыкның вәкилләре бәхет табалмаячак, ди автор.

Үч

Яшь чагында укыган китапның маҗарасы гына истә кала, Жюль Вернның “Сиксән мең чакрым су астыннан” китабын укып чыкканмын, су асты көймәсенең инглиз корабларын батырып йөргәннәре истә калган. Әмма авторның тел төбен аңламаганмын. Әсәрне картлыгымда кабат укып чыккач кына мин индус кешесе капитан Немоның ватаны азатлыгы өчен сугышканын, Һиндстанны Англия колонизаторларыннан коткарырга теләп, су асты көймәсе уйлап табып, изелгән, таланган халкының үчен алганын аңладым.

Ата-аналар, мәктәп укытучылары! Балаларга әсәрнең тел төбен, астарлы сүзен, кинаяләрен аңларга иртәрәк өйрәтсәгез иде.

Табигать мантыйгы

Йомшак матдә иң каты матдәне җимерә. Бөтен әйбер җылылыктан киңәя, ни өчендер су бозга әверелгәч, киңәя, тимер торба эчендә калган су торбаны шартлата, катыргыны ерткан кебек, тимерне ботарлап ташлый. Бу нинди куәт? Бу нинди хикмәт?

Һава күзгә күренми, аның авырлыгы да үлчәнми кебек, әмма һавага тизлек бирсәң, давыл, гарасат, фаҗига барлыкка килә: һава таш кыяларны, калаларны җимереп ташлый.

Резина көпчәкле авыр-авыр машиналарны һава тота, һава күтәрә.

Каты суыкта иң каты агачлар корый, йомшак, сыек агачлар исән кала.

Иң олы, иң көчле хайваннар (мамонтлар, динозаврлар) үлеп беткән, филләр дә, кит балыклары да бетү алдында тора. Ә тычканнар яши. Дөнья тычкан кебек бәләкәй җан ияләренә кала, ахрысы. Тычканнар да бетсә, дөньяда микроб кебек хәшәрәтләр генә кала.

Ачлыктан кеше үлә, әмма күп ашау чирләрне арттыра, бәндәне үлемгә якынайта.

Аз гына эчсәң, хәмер көчне арттыра, дәртне кузгата, артыгын эчсәң, сәрхуш ясый.

Агу (зәһәр) аз микъдарда дару, күп микъдарда – агу.

Гыйшык уты тиешле микъдарда бәхет ләззәте алып килә, артык микъдарда кешене акылдан яздыра.

Хәмердән төшкән макмырны хәмер төзәтә, диләр.

Әче мәхәббәттән бары тик икенче әче мәхәббәт кенә коткара ала.

Кайгыны да икенче олы кайгы оныттыра. Аллам сакласын!

Тезен ташка бәргән кеше үз бармагын каты итеп тешли. Беренче сызлануны икенчесе белән басарга тырыша.

Кайбер җырчылар сәхнәдән торып, җыр белән тамашачыны көчли. Концерт артык озынга китсә дә, тамашачы тарала башласа да, һаман җырлый. Шәп җырлый, ләкин чама белми.

Кешене сәнгатьтән биздергән әсәр сәнгать булудан туктый.

Суыктан каткан тәрәзәдәге бизәкләр миллион еллар әүвәл җирдә үскән алагаем зур абагаларны сурәтли. Бу – табигатьнең хәтере.

Таш йортлар, меңләгән шәһәрләр, һәйкәлләр, машиналар, авыр-авыр танклар, очкычлар Җир астыннан чыккан матдәдән эшләнә. Шәһәрләр, машиналар арта бара. Бу авырлыкны Җир шары күтәреп тора алырмы икән? Куыш калган Җир убылмасын өчен кешеләр җир астына төшеп ята. Җир өстендәге бар авырлыкны кеше сөякләре күтәреп тора.

Айның эче куыш диләр. Димәк, кайчандыр ул да куыш булмаган. Кемдер аның эчендәге матдәне суырып алып бетергән.