РӘШИТ ӘХМӘТОВ: “ТАТАРСТАННЫҢ БӘЙСЕЗЛЕГЕ KОТЫЛГЫСЫЗ”

Милли интеллигенция, түрәләр арасында кулдан-кулга йөрүче бер газета бар — “Звезда Поволжья”. Басманың мөхәррире Рәшит Әхмәтов бу юлы нәрсә язган, нинди күзәтүләр, фаразлар ясаган дип кызыксынмыйча укымаган кеше сирәк. Күпләр, аның әйткәннәре, алдан кисәткәннәре чынга аша, ди. Белеме буенча математик Рәшит әфәнде беренчеләрдән булып Татарстанда кешеләрнең демократик хокуклары өчен көрәшә башлаган шәхес. Системага каршы берсе дә ләм-мим сүз дәшмәгән вакытта ук демократларны үз янына туплап, кискен чыгышлар ясаган. “Звезда Поволжья” газетасын чыгару белән беррәттән, ул ДПР партиясенең Татарстандагы бүлеге башлыгы да булып тора. Әңгәмәдә Рәшит Әхмәтов узган сайлаулар, авыл язмышы турында сөйләде, Татарстанның киләчәге, республиканың рәсми матбугатына күзәтүләре белән уртаклашты.

— Рәшит әфәнде, газетагызда һәрвакыт Татар­­с­танны, Казанны яклап чыккан мәкаләләр басыла. Лә­кин татар телен саклау турында язмаларыгыз бик күренми. Татар теле Сезнең өчен нинди урын били?

— Беренчедән, мин үзем татар телен белмим, шуңа да аның өчен көрәшеп йөрү бераз сәеррәк булыр иде. Икенчедән, тел үзмаксат тү­гел. Сезнеңчә, телне белүче татарча сөйләш­мәү­чегә караганда республика гражданины итеп күбрәк санала булып чыгамы? Татар телен белмәүчеләр дә Та­тарс­­тан кешеләре. Ләкин, ми­немчә, һәр халыкның демократик хокуклары якланырга, шул исәптән барлык телләр дә бертигез булырга тиеш.

Бүген татар теле урыс те­ленә караганда кимсетелгән хәл­дә. Вакытында Казан дәү­ләт университетына татарларны укырга алмыйлар иде. Татарча югары белем алу мөмкинлеге бүген дә юк. Телләрне бертигез калыпка салыр өчен татар теленә өстәмә субсидияләр белән ярдәм күр­сә­телергә тиеш. Урыска әллә ни кайгырасы юк, аның теле —  федераль телевизион каналларның те­ле, киң катлам мә­дә­ниятендә урыс теле өс­тен­лек итә. Ике телне бертигез белүгә омтылу, татар теленә ихтыяҗ тудырырга тырышу, бәхәссез, кирәкле эш. Моңа ирешү өчен төрле юллар, ысуллар кулланырга мөм­кин.

Шәймиев һәр татарстанлыга татар, урыс һәм инглиз телләрен белү бурычын куя — дөрес гамәл. Өстәмә тел белү кешенең интеллектын арттыра гына. Татарларның ике телне бертигез белүе зур өстенлек. Алар моның белән ота гына.

— Шулай да, түрәләр, мил­ли интеллигенция арасында саф татарча сөйлә­шүче әллә ни күп дип булмый. Әйе, алар “Мин — та­тар” дип горурланып әй­тә, ләкин туган телләрендә аралашудан кимсенәләр шикелле. Бу комплексның сәбәпләре нидән икән?

— Түрәләрнең күпчелеге гомумән татарча белми иде. Мәсәлән, Фәрит Мөхәммәт­шин. Ул Дәүләт Советы рәисе булгач кына телне махсус өйрәнде. Камил Исхаковка да татар телендә аралашу авыр, ләкин тырыша. Ул башта Ерак Көнчыгышта, аннары Мәскәүдә яшәп татар телен онытып бара шикелле. Бөтендөнья татар конгрессының корылтаена килгәч, акцент белән чыгыш ясады. Рафаил Хәкимов та татарча белми иде, ә ул милли хәрәкәтнең идеологы булып санала. 

Бездә татар теленә өй­рәтү җайга салынмаган дип исәплим. Менә, мәсә­лән, “ТНВ”да телне өйрәнер өчен кызыклы тапшырулар бармы?! Юк. Кибет киш­тәләре мультимедиа курс­лары, балаларга компьютер уеннары белән дә тулып ятмый. Те­лә­гән кеше инглиз телен бер ай эчендә өйрәнә ала, мо­ның өчен бар нәрсә дә булдырылган. Ә татар телен заманча технологияләр бе­лән кыска вакытта өй­рәнү курслары юк. Тел  мәсь­әләсе буенча бездә Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сән­гать инс­титуты шөгыльләнә. Татар телен камилләштерү, аны гамәлгә кертүгә юнәлдерелгән максатлы эш башкарыр өчен аерым тел инс­титуты булырга тиеш дип саныйм.

Татар телендә сөйләш­мәү­нең сәбәбе кимсенү, комплекслардан килә дип уйламыйм. Капитализм чорында “Время — деньги” ши­гаре белән яшиләр. Сә­бәбе гап-гади, минемчә, тел өй­рәнергә кешенең вакыты юк. Ул яшәү өчен кө­рәшә, ничек тә булса оч­ны-очка ялгау турында кайгырта, милек туплау белән мәш­гуль. Тел өйрәнү икенче планга күчә.

— “Звезда Поволжья” — Татарстан, татарларга кагылышлы проблемаларны даими күтәрүче, сәяси темаларга язучы бердәнбер басма. Бер уйласаң, беренче чиратта бу темаларны татар матбугаты кү­тә­реп чыгарга, үз мәнфәгатьләрен үзләре якларга ти­еш. Ә аларда ул проблемалар әллә ни күренми. Татарны урыс газетасы яклый булып чыга. Ни өчен шулай?

— Язарлар иде, куркалар. Кәнәфи, эш урыны, дәрәҗә кадерле. Хез­мәт хак­ы зур булмаса да, ак­ча бит инде ул. Ә тән­­кый­тьләп язучылар бу система кысаларына сыймый, алар китәргә мәҗ­бүр. Журналистларның күбесе ни кушалар, шуны яза, язганына әллә ни әһә­мият бирми.

Шунысы бар: дәүләт газеталар, радио, телевидение белән идарә итә. Республика басмалары өчен ел саен бюджеттан 1 миллиард сум дотация бүленә. Бер җирдә дә дәүләт газеталары дигән төшенчә юк, бу феномен без­нең илдә генә бар. Матбугат — җәмгыятьнең адвокаты. Ул дәүләтнең түгел, ә гади кешенең яклаучысы. Дәүләт газеталарын “пресса” дип атау дөрес түгел, ул бары тик хакимиятне пропагандалаучы басу станогы. Дәүләт матбугаты булырга тиеш түгел. Бүгенге матбугат бары тик начальствога юнәл­дерелгән. СССРда “Прав­да” Брежнев өчен чыккан кебек, 1 млрд. сум ашап яткан Татарстан дәүләт газеталары да йөзләгән чиновник, район башлыгы һәм президент укы­сын дип тырышып эш­ләнә.

Татар газеталары һәрвакыт үз казанында гына кайный. Алар дөнья сәясәте түгел, хәтта илдә барган сәяси проблемаларны анализламый. Безнең өчен үрнәк булырдай урыс газеталары шактый. Мәс­кәү­дә әлегә бәйсез матбугат бар. “Звезда Поволжья”ны бул­дыр­ганда мин аңарда интеллектуаллар өчен тәгаенләнгән “Независимая газета”, бераз агрессив “Коммерсант”, демократик юнәлештәге “Новая газета”ны берләштерергә тырыштым. Урыс газеталарының, билгеле, аудиториясе дә икеләтә зуррак. Шуңа күрә ул финанс ягыннан да баерак. Шуңа да урыс­ча газеталарның эшләре күпкә яхшырак бара. Бер кызыклы факт. Республикада урыс телле матбугатны яздыручының 70 проценты татар кешесе. Татар урыска караганда күбрәк укый, ләкин үз телендә түгел, ә урыс газеталарын алдыра. Татарда демократик матбугатка ихтыяҗ зур. Ул икеләтә кимсетелгән халык, милли һәм со­циаль яктан кысылган. Татар матбугатында үзенә яраклы темаларны таба алмый.

— Рәшит әфәнде, татар авылы гомер-гомергә татарның рухын саклаучы урын булды. Бүген исә инвесторлар килү бе­лән андагы кеше үз җиренә хуҗа булудан туктый дияргә мөм­кин. Халык эшсез ка­ла, шә­­һәргә кача, димәк, авыл­­лар да юкка чы­га. 10 ел эчендә анда 4 процент халык кына яшәп калачак дип фаразлыйлар.

— Авылны рухи, әхлакый чишмә дип атарга яраталар. Бернинди дә рухи урын түгел ул! Бүгенге реаль вәз­гыять шундый: халык эчә, әх­лакый яктан череп бара, яшьләр шәһәргә кача. Авылда югары сәнгать тә, фән дә юк, болар барысы да калада. Белем алыр, дөньяга танылыр өчен шәһәргә килергә кирәк. Хәзер исә авылларда хәтта мәктәпләр дә юкка чыгып бара.

Күптән түгел Марат Әх­мәтов авыл хуҗалыгында бүген 140 мең кеше эшли дип сөйләде. Киләсе елга 100 мең калдырырга планлаштырабыз, диде. Авыл кешесе кирәкми, бар нәрсәне дә техника эшләячәк дигәнне аңлата бу. Чынында исә, минемчә, 100 урынына 40 мең кеше генә калачак. Шә­һәргә кү­ченеп урнашу ун ел эчен­дә түгел, хәтта иртәрәк булачак. Билгеле, калага килеп урнашучылар зур стресс кичерәчәк. Алар беркемгә дә кирәкми, берсе дә ярдәм итмәячәк, эш таба алмаганга күрә, криминал үсүе ихтимал. Авыл үлми, ул башка форма ала.  Бу — котылгысыз процесс.

Шулай да, авылны саклап калуның бер юлы булды. Ул — фермерчылык. Бүген зур җир биләмәләрен техника ярдәмендә эшкәртеп, керем алу дөрес түгел. Чирәм җирләре белән булган хата кабатланырга мөмкин. Җир бер, ике тапкыр уңыш бирер, аннары табигать арыячак, өченчегә уңыш турында хыялланырга гына кала. Зур биләмәләр кадерсез була бит ул. Шуңа да гектарлап бирелгән җирне эшкәртү, шунда эшләү, аңа саклык белән карау күпкә дөресрәк.

Инвесторларның авылга килеп керүен начар бәялим. Авыл кешесе буш тагарак алдында торып калачак, ә ае­рым кешеләр кесәсен ак­ча белән дыңгычлап тутырачак. Бу — олигархлар капитализмы. Урта хәлле кеше­ләр юк дигән сүз бу. Бар нәр­сә белән байлар идарә итәчәк.

Нормаль җәмгыятьнең максаты — кешене үс­терү. Авыл халкына эшләргә мөм­кинлек бирергә, хезмәтенә карап түләргә  ки­рәк. Менә шул очракта алар үзләренең кирәклекләрен тоеп, җир җи­мертеп эшләячәк, килә­чәген кайгыртачак. Зур булмаган җир биләмәләре кыйм­мәтле мирас булып атадан улга күчеп барса, кеше “Бу — минем җи­рем” дигәнне аң­лап, тоеп яшәсә, шунда кадерләп икмәген үстерсә, ничек яхшы булыр иде! Дәү­ләт ни өчен җир­не инвесторлар кулына биргәнен беләм. Хөкүмәткә үз кө­нен күрә алучы, урта куллы фермерлар кирәкми, алар белән идарә итү авыр. Тупас фәр­ман­нарга буйсынырга те­ләмәгән урта куллы хез­мәт­­чәннәр тиз арада хакимиятне үзләренә туры кил­гә­ненә алмаштырып куяр иде. Шуңа да фермерчылык инициативасын тәмам үтерделәр.

— Сайлауларга тукталыйк. Рәшит әфәнде, Сезнеңчә, ни өчен Русиядә демократлар һәрвакыт аз тавыш җыя?

— Аз түгел, җитәрлек тавыш бирәләр алар өчен. Фальсификация зур. Чубайс әйтмешли, ирекле һәм гадел сайлау булганда Зюганов җиңү яулаячак. 70 процент кеше аның өчен тавыш бирә, башкалары Жириновскийны сайлый. Бу халыкның  башында хаос икәнен, кемгә ничек тавыш бирүен аңламаганын, үз тавышы бе­лән сатулашырга мөмкин булганын күрсәтә. Үзаң бик түбән. Сайлаучыларны карагыз сез?! Безнең ил криминалга баткан, 20 процент кеше төрмәдән чыккан яисә утыра, алкоголизм көчле, наркомания... Шуңа да сайлауларда “социаль цензор”ны кертергә кирәктер, бәл­ки. Сайлау мөмкинлеге югары белемле кешеләрдә генә булырга тиеш. Яисә сайлау­га бару өчен түләү каралсын. Мәсәлән, АКШта сайлауларда бары тик берникадәр кереме булган кешеләрдә ге­нә сайлау хокукы бар. Бу кешеләрдә ниндидер җа­вап­лылык хисе тудырыр иде. Мондый чик­ләү булса, бәл­ки, бер шешә аракы өчен та­вышын сатучы очрамас иде.

Минемчә, Казанда Богданов өчен 6 процент тавыш бирделәр, Мәскәү районы буенча реаль 4 процент  җый­ды ул. Бер карасаң, аз кебек. Ләкин сайлауга килүчеләрнең реаль саны 70 түгел, ә 35 (зур шәһәрләрдә “явка” 40 проценттан узмый) процент дип санасаң, бу начар күр­сәт­кеч дип әйтмәс идем. Демократларга тавыш бирүчеләр 15-20 процент тәшкил итә. Күпчелек коммунистлар өчен тавыш бирә, әлбәттә. Бу нәрсәне аңлата?! Горбачевның үз­гәртеп коруы өс­тен-өстен генә булды. Демократиянең җиле кагылып кына китте шул безгә, аның ни икәнен халык аңламый да, белми дә. КПССның иң алдынгы фикерле кешеләре генә эшләде ул борылышны.

Ләкин яхшыга юраган яман булып чыкты. Анысы да кем­гә начар, кемгә яхшы инде. СССРдан аерылып чыккан республикалар өчен үзгәр­теп кору, СССРдан аерылу күктән төшкән бәхет булды. Бүген элеккеге союздаш республикаларда “Русиягә ку­шы­ласыгыз киләме?” ди­гән сорау белән референдум уздырсалар, “Юк”, дип җавап бирәчәкләр. Ә Путин исә Русия өчен СССРның таркалуы зур җәрәхәт булды дип бәяләде.

Татарстанда “Их, кызганыч, без дә союздаш республика булган булсак, бүген бәйсез булыр идек!” диләр. Моны берсе дә кычкырып әйтми, ләкин милли элитаның күбесе шулай уйлый. Бездә чыгарылган неф­ть­нең 75 проценты Мәс­кәү­гә китә. Бүген Литваның бюджеты 6 млрд. евро тәш­кил итә. Бәйсез Татарстанныкы 20 миллиардка җитәр иде. Татарстан Русиядән башка көчле дәүләт булыр иде. Без, бәлки, Европа сою­зына да керә алыр идек.

Татарстанның бәйсез булуы котылгысыз. Без моңа ышанырга да, ышанмаска да мөмкин, ләкин ул барыбер булачак. Дәүләтләр дә бер гади формула белән яши, үсә һәм таркала. Зур Рим империясе бар иде, соңыннан ул кечкенә дәүләтләргә бүленде. Безнең күз алдында бүленмәс Югославия шалт итеп берничә илгә ае­рылды да куйды. Лев Гумилев: “Дәүләтләр дә кеше тор­мышын үтә”, — дип әйтә. Алар да адәм баласы кебек туа, үсә, көче ташып торган яшьлек чорын кичерә, аннары картая башлый, үлә. Безгә кадәр дистәләгән дәүләтләр булган, аннары йөзәрләгән, киләчәктә меңәрләгән булачак. Бу — нормаль күренеш. Русия ничек бар, шулай торачак дип уйлау ахмаклык. Мең ел, ярты гасыр элек тә ул бүгенге кебек булмаган. Шуңа да 500 елдан соң бу ил картага бөтенләй башкача төшереләчәк. Хәтта Кытай кайчан да булса таркалачак. Һиндстанга да әлеге куркыныч яный. Бу — объ­ектив процесслар, без аларны туктата алмыйбыз. Ру­сия­­нең таркалуы бик тиз булачак. Карагыз, бу дәүләт эчен­нән чери, Мәскәүдә рухи халәт төшенчәсе, идеаллар өчен тормышын корбан итәр­гә әзер булучылар юк. Аларга барлык Аллаһ — ул доллар.

Татар халкының аерым, икътисадый яктан бәйсез яшәр­гә мөмкинлеге дә, егәр­­леге дә, теләге дә бар. Ул те­ләкне ничек кенә тыймасыннар, барыбер кү­ңелдә яши. Бүген татар “Бәйсезлек” дип чәчрәп чыкмый, чөнки сакланырга кирәклеген аңлый. Шулай дисә, хә­зер авызларын томалыйлар. Татар башыннан әллә нинди афәтләр кичер­гән бит инде.

Республикадагы икътисад үсеше үзенекен итәчәк. Татарстанда бер кешегә тулаем җыелма гомум республика продукты 30 мең долларга, аннары 50 меңгә кадәр үссә, бәйсезлек турында мәсьәлә үзеннән-үзе килеп чыгачак. Аннары урыс белән татар бер-берсеннән мәдәният һәм дин белән нык аерылган. Татарстанның бәйсезлеге вакытка бәй­лән­гән. Ни өчендер республиканың аерылуы бик авыр ки­черелә. Территория, җир би­ләмәләре дип кычкырышалар. Көн кебек ачык,  Русия зур территориясе белән ида­рә итә алмый. Карагыз, күпме эшкәртелмә­гән хуҗасыз җирләр! Көче җитми аның. Шуңа да җир­нең кадерен белгән кытайлар Себергә килеп урнашу турында хыяллана. Русия буенча 3-4 карчык яшәгән 38 мең урыс авылы исәпләнә. 22 млн. гектар җир эшкәртелми ята. Гомерлек дәүләт­ләр юк, идарә итүче халыклар да мәңгелек түгел.

— Рәшит әфәнде, Богдановны Путин кешесе диделәр...

— Ул Путинны тәнкыйть­лә­мәде. Медведев командасы белән дә яхшы мөнәсә­бәт­тә булды. Башта Медведевны хәтта ДПР партиясе башлыгы итеп кую турында да сүз булган иде. Богдановның позициясе Медведев ягыннан хуплана. Богдановның программасындагы Евросоюзга керү — ул Русия элитасының хыялы. Медведев та бу турыда уйламый түгел, әлбәттә. Богдановка да аяк чалулар булды, аңа үзенең әдәбиятын күпләп бастырырга, таратырга рөх­сәт итмәделәр.

— Богданов үз тирәсенә барлык демократларны туплаячагы хакында әйткән иде. Ничек уйлыйсыз, булдыра алырмы ул моны?

— Демократлар, һичшиксез, берләшәчәк. Бу, әл­бәттә, Богданов канаты астында булмаска да мөмкин. Ләкин бүгенге үз позициясен югалтмас дип уйлыйм. Матбугат аны  примитив итеп күрсәтергә тырышты, ләкин ул надан, ахмак кеше түгел.

— Киләсе елда Татарстан Дәүләт Советына сайлаулар булачак. Сезнең Русия демократия партиясенә милләтчеләрне туплап булмасмы? Татар дип янып йөрүче Разил Вәлиев, Туфан Миңнуллин, Марат Галиев, Индус Таһиров ничек кенә тырышмасыннар, Мәскәүдән “Единая Россия” фиркасе кушканга каршы бара алмыйлар. Татарның мәнфәгатен яклаганда башка партия көчен куллануга Татарстан башлыклары да каршы булмас иде.

— Без сайлауларда катнашачакбыз. Казанда Богданов аз гына 7 процентны җыймый калды. Шуңа да сайлауларга яхшылап әзер­ләнсәң, безгә тавыш бирүчеләр аз булмас дип өмет­ләнәм. Дәүләт Советында 5 процент тәш­кил итү максат түгел, без бу процент белән берни үзгәртә алмаячакбыз. Ләкин үз тирәбездә милли интеллигенцияне туплау булачак. Узган сайлауларда татар милләтчеләреннән алып сәнгать кешеләренә, түрә­ләргә кадәр Богдановка тавыш бирде. Татарстанда аның өчен 30 мең тавыш бирүчеләр — акыл белән эш итүче катлам.

— Сайлаулардан соң Шәй­миевның китүе турында яңадан сүз куерта башладылар. Шәймиевтан соң Татарстан нинди булачак?

— Аңа алмашка кем киләчәген әйтү авыр. Шәймиев үз урынында “Татэнерго” хуҗасы Илшат Фәрдиевны күрәдер.  Мәскәү, бәлки, Татарстанның башлыгы итеп Рәшит Нургалиевны куярга уйлыйдыр. Камил Исхаковның да шансы бар. Рөстәм Миңнеханов та президент кәнәфие турында хыялланмый түгел, әлбәттә. Һәрхәл­дә, Шәймиев китсә дә, аның кешеләре калачак. Икътисад һәм хакимияттә тарафдарлары 30 процент тәшкил итәчәк дип уйлыйм. Шәймиев кланы һәм аңа каршы булучылар арасында конфронтация барлыкка киләчәк. Минемчә, бу яхшы күренеш. Монополизмга каршы көрә­шүгә дә уңайлы ул. Сәясәттә үзара кәнәфи бүлешүче дүрт кланнан да азрак булмау әйбәт. Ни өчен безнең пар­тияләр конкурентлыкка чыдам түгел?! Чөнки алар хакимияттәге кланнарга таяна алмый. Артларында реаль бәйсез кланнар торган булса, үзара көрәшә алырлар иде.

Шәймиев киткәч, Татарстанда буржуаз революция булачак. Аста инде буржуаз катлам барлыкка килде. Кесәсендә 10 млн. доллар акчасы бар һәрбер хакимият башлыгы үзен бәйсез хис итә. Районда нинди дә булса башлыкны эшеннән алсаң, ул барыбер андагы яшәешкә, халыкка тәэсир итми калмый, чөнки ярты район җире аның исеменә язылган, кибетләрне дә ул тота. Шуның өчен Шәймиев та китмәячәк, аның капиталы формалашкан. Сәяси хакимлектән колак каксалар да, икътисадый хакимлекне кулдан ычкындырмаячаклар.

— Ә Мәскәүнең Татарстанга карата мөнәсәбәте үзгәрәчәкме?

— Путин төзегән “гиперцентрализация” чоры юкка чыгып бара. Медведев дилбегәне алай нык тотмас дип уйлыйм. Татарстанга күбрәк ирек биреләчәк. 10-15 елда республика үсәчәк, икътисад ягыннан ныклап аякка басачак. Бер кешенең еллык кереме 30 мең долларга кадәр җитәр дип фаразлыйм. Мәдәният тә үсеш ала­­чак. Артка чигенүләр булды, алар кабатланмаячак, эш бары тик алга бару, яңа позицияләрне яулауга юнәл­дерелгән булачак.