”Икенче икмәк” үстерүнең файдасы нигә кими?..

Кайбер илләрдә бәрәңгегә һәйкәл куюлары бер дә га­җәп түгел. Илгә афәт кил­гән елларда халыкны ачлыктан нәкъ менә “икенче икмәк” саклап калган. Авылда гына түгел, шәһәрдә дә бәрәңгене ел саен хәлдән килгәнчә утыртырга тырышалар.

Тик менә уңышы гына төр­лечә була. Бигрәк тә соңгы ике-өч елда әле корылык, әле колорадо коңгызы теңкәгә тия. Күрәсең, шуңа да иртә яздан көзгә кадәр хезмәт куеп чиләнгәнче, бәрәңгене базардан гына чыгып алуны хуплаучылар саны арта бугай.

Орлыгына күрә уңышы

Фәния Җамалиева бәрәң­генең яңа сортларын уйлап табу, үстерү, саклау проблемалары буенча 1981 елдан, ягъни Татарстан авыл хуҗа­лыгы фәнни-тикшеренү институтында эшли башлаганнан бирле шөгыльләнә. Авыл хуҗалыгы фәннәре докторы, 32 ел дәвамында шушы юнә­лештә эшләп, Россия Федера­циясенең дәүләт бүләгенә лаек булган галим. Соңгы елларда һава торышы гадәттә­гедән 2-3 градуска җылыну һәм берничә ел рәттән килгән корылык нәтиҗәсендә Татарстанда бәрәңге җитештерү буенча яңа проблемалар барлыкка килә, ди. 2011 елдагы корылык бәрәңгегә артык үсеп китәргә мөмкинлек бир­мәде. 2012 елдагы катлаулы һава шартлары нә­тиҗәсендә “коры черек” авыруы бәрәңге уңышына тагын зур зыян китерде. Әлеге чир “икенче ик­мәк“нең күпләп че­рүенә дә сәбәпче булды, ди Фәния Фәйзрахман кызы.

Галим раславынча, хәтта шушындый шартларда да кайбер җирле сортлар үзенең корылыкка нык чыдам булуын тагын бер кат раслый ал­ды. “Невский”, “Удача” сортлы бәрәң­гедән узган елларда республи­каның бәрәңге игү­че хуҗалык­лары яхшы уңыш алды.

Шунысы кызык: 2011 елдагы корылык вакытында “Удача” сортлы бәрәңгедән хәтта ике тапкыр уңыш алучылар була. Беренчесе июнь ахырында, икенче уңышны октябрь аенда җыеп алдылар, ди Фәния Җамалиева. Үлән дә корып кипкәндә, бу кадәресе, чыннан да, мог­җизага тиң.

Россиянең Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына керүе бе­лән бәйле рәвештә Татарстан базарында да тирә-күрше регионнардан гына түгел, хәтта океан артындагы дәүләтләр­дән китерелгән бәрәңге күлә­ме арта. Голландия, Германия, Белоруссия һәм башка илләрдән озын-озак юл үтеп китерелсә дә, ни сәбәпледер, аларның бәяләре безнекен­нән арзанрак. Димәк, якын киләчәктә икенең берсе – үзе­бездә бәрәңге үстерүне шактый киметергә, яисә бәрәңге игүнең арзангарак төшә торган юлларын табарга кала. Беренчесенең илне тупыйкка илтәчәге ачык. Болай да инде Россия халкы куллана торган бәрәңгенең яртысына якыны – чит илләр өлеше. Димәк, икенче юл – бәрәңге орлыгы­ның югары җитештерүчән сортларын утырту, яңа техно­логияләр куллану кала. Бөтен бәла – утыртыла торган бә­рәңге орлыгының түбән сортлы, төрле авырулар белән зарарланган булуында. Андый орлыктан югары уңыш көтәсе дә юк.

Колорадо афәтеннән ничек котыласы?

20-30 сутый кишәрлегендә бәрәңге утыртучыларның кү­бесе ел саен бер үк тырмага баса бугай. Беренчедән, март ае ахыры-апрель аенда ук инде утыртасы орлыгын баздан яки идән астыннан чыгарып куя. Икенчедән, югары җи­тештерүчән орлык эз­ләп йөрергә вакыты яки теләге булмаганнар ниндие бар – шунысын утыртырга кү­неккән. Бары тик җире генә буш калмасын.

– Бакчага утыртасы орлыкны баздан иртә чыгарырга киңәш итмәс идем. Аны, ким дигәндә, 12-17 градус җылы­лыкта берничә атна чыныктыру кирәк. Бәрәңгедә шытып чыккан бүлбеләр кыска, әмма нык булуына игътибар итегез. Зәгыйфь орлыкны утыртудан файда юк. Утыртырга өч-дүрт көн кала, бә­рәңгене утыз һәм аннан да артык җылылыкта кояшта тотуның да файдасы зур, ди Фәния ханым.

Белгечләр әйтүенчә, бер кеше яшенә һәм тормышына бәйле рәвештә ел дәвамында 120-250 килограмм бәрәңге ашый. Бу ризыкның кеше организмы өчен файдалы булуын һәркем яхшы белә. Тик менә Россияне колорадо коңгызы басып алгач, аны юк итәр өчен әллә нинди агулар файдаланыла башлавы гына борчый. Югыйсә, үз вакыты белән бу афәттән котылырбыз дигән өметләр дә һаман акланмый. Гомумән, колорадо коңгызыннан котылу әмәле бармы?

Чит илләр бу проблеманы ничек хәл итә?

– Чит илләрдә колорадога каршы безгә караганда азрак чыгымнар белән көрәшәләр. Әмма нәтиҗәсе зуррак. Анда бит, әйтик, үсеп утыручы бәрәңге тирәсендә колорадо коңгызы күренү – сатып алучыны югалту дигән сүз. Бер генә кулланучы да аның бә­рәңгесен сатып алмаячак. Шуңа да чит ил бәрәңге үс­терүчеләре бу афәт белән күмәк көрәшә.

Бездә исә хәл башкачарак. Зур мәйданнарда бәрәңге үс­терүчеләр үзенчә, шәхси ки­шәрлек хуҗалары үзенчә кө­рәшә. Россиядә җитештерелә торган бәрәңгенең 80 процентка якыны фермер һәм шәхси хуҗалыкларда булуын да исәпкә алганда, бу хәлнең әле шактый озакка сузылуы мөмкин. Әйтик, күршең коң­гызга каршы агу кулланганны син белми дә калырга мөм­кин. Колорадо коңгызына шул гына кирәк тә. Аның бит һәркайсы ким дигәндә 500 күкәй сала. Шуннан үрчиләр. Бу афәткә каршы барлык бәрәңге үстерүчеләр берлә­шеп көрәш алып барганда гына нәтиҗәле була.

Озак еллар дәвамында бәрәңге үстерү тәҗрибәсе туп­лаган галимнән бә­­рәң­гене ничек утырту кирәклеге турында да киңәш сорадым. Моның өчен җир өлгереп җиткәнне көтү мөһим. Тирес кертелгән булса, тагын да яхшырак. Тирән итеп утырту кирәкми. Үсеп чыккач та, бәрәңге төбен өю мәслихәт. Ә иң мөһиме, орлыгың яхшы булсын, ди Фәния Җама­лиева.