поиск новостей
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
  • 13.04 Яратам! Бетте-китте! Тинчурин театры, 17:00
  • 14.04 Полиционер. Тинчурин театры, 17:00
Бүген кемнәр туган
  • 29 Март
  • Шәкүр - җырчы
  • Рөстәм Абязов - дирижер
  • Илфат Фәйзрахманов - журналист
  • Мөхәммәт Сабиров (1932-2015) - дәүләт эшлеклесе
  • Айгөл Хәйри - җырчы
  • Ринат Хәйретдинов - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
11.04.2013 Җәмгыять

Без белгән һәм белмәгән Кытай

Илне Кытай товары басты. Безгә аның иң сыйфатсызы агыла. 2012 ел нәтиҗәләреннән күренгәнчә, эчке тулаем продукция (ВВП) җитештерү буенча дөньяда беренче урында АКШ, икенче урында Кытай. Русия Италиядән соң тугызынчы урында. Безнең продукция җитештерү дигәнебез, нигездә, чимал сату.

Җир шарында 7 миллиардка якын кеше яши, шуның 1 миллиард 348 миллион тирәсе – Кытайда. Русиядә халык саны 143 миллион. Күргәнегезчә, кытайлар бездән 10 тапкыр күбрәк. Шуның кадәр халыкны ничек туендырып бетермәк, ничек эш белән тәэмин итмәк кирәк! Шунлыктан Кытайда яшь гаиләгә бары тик бер генә бала алып кайтырга рөхсәт бирелү һәм пенсия түләү системасы булмауга бер дә гаҗәпләнәсе юк. Мин Кытай буенча белгеч түгел, анда булганым да юк. Шулай да, бу бөек держава турында 60 ел дәвамында күңел түрендә тупланган фикерләрем белән уртаклашасым килә. Әнием: “Кытайда кыз балаларга кечкенә, кыса торган аяк киеме кидертәләр, шуңа кытай хатыннарының тәпиләре бик кечкенә була икән”, – дип сөйли иде. Каян белгәнме? Әниемнең әнисе – Бибиҗамал әбием яшьлек елларында (XIX гасыр ахырында) Сәмаркандта яшәгән. Анда кытайлар белән дә аралашкан. Икенче кардәшебез, Гаделша абзый 1936 нчы ачлык елында биш балалы гаиләсен алып, Чита өлкәсендәге Калган районына барып урнашкан. Ул 1965 елда авылга кунакка кайтты. Аннан соңгы елларда уллары Илдус һәм Илбирт гаиләләре белән ике тапкыр кайттылар. Безне дә чыкырып виза җибәргәннәр иде. Кызганыч, барып булмады. Совет чорында юк кына акча белән дә СССРның теләсә-кайсы почмагына чыгып китәргә була, самолет билетлары да арзан иде. Илебезнең дистәләгән зур шәһәрләрен кичеп йөрсәк тә, Ерак Көнчыгыш юнәлешендә Новосибирск шәһәреннән узып булмады. Кардәшләребез яшәгән Кытай чиген бик күрәсе килгән иде. Илбирт абый чик буеннан ерак түгел рудникта хезмәт итте. Илдус абый Аргунь елгасы янәшәсендәге авылда яшәде, ә елганың икенче ягында Кытай авылы, дия иде. 1960 елга кадәр ике авыл халкы үзара аралашып көн күргән. Низаглар башлангач, чик сызыгы елганың нәкъ уртасыннан билгеләнгән. Балыкчыларның чик сызыгын кисүе куркыныч булган.

Студент чактагы очрашу истә әле: чит илләрдә булып кайткан делегация вәкилләре кытайлар турында бик матур истәлекләр сөйләгәннәр, бу халыкның үтә тырыш, итагатьле, сакчыл, тәрбияле булуы турында бик күп мисаллар китергәннәр иде. Ул елларда Казан кибетләрендә Кытай товарлары шактый сатылды. Алар бик сыйфатлы иде. Калае ялтыратып эшләнгән цилиндр рәвешендәге кесә фонаре, җиңел, тыгыз тукымадан тегелгән плащ, ап-ак күлмәк, тышына әтәч сурәте төшерелгән термос минем үземә озак еллар хезмәт итте. Ул елларда китап кибетләрендә сатуга куелган гүзәл кытай картиналары әле дә күз алдымда. Кытай гегемоны Сталин белән дустанә яшәгән. 1949 елда Кытайның коммунистлар кулына күчүендә СССРның роле зур булган. Әмма Сталин Кытайга ачылып бетмәгән. Мао күпме генә сораса да, Сталин Кытайга атом бомбасы серен ачмаган. Югыйсә, Курчатовның беренче атом бомбасы Америкадан урланган, 1945 елда Хиросимага ташланган “Малыш”ның күчермәсе булган. Сталин үлгәч, бомба серен Хрущев та чишмәгән. Яшь аермасы бер ел гына булса да, Мао Хрущевны “яшь малай”га санаган. Ә Хрущев Кытайның дөньяга баш булуыннан курыккан. Ике ил арасындагы шома дуслык менә шуннан кытыршылана башлаган. Мао Хрущевның 1959 елның сентябрендә 13 көн дәвамында Америка фермерлары тәҗрибәсен өйрәнеп йөрүен дә өнәмәгән. “Капиталистлар алдында баш иде”, – дип санаган.

Америкадан кайтышлый Хрущев туп-туры Пекинга очкан. Кытай Халык Республикасы үзенең 10 еллыгын бәйрәм иткән чор, Мао Хрущевны бик матур каршылаган, мул табынга чакырган. Кытай башлыгы чын тәмәкече булган, берсен тартып бетерүгә икенчесен кабызган, өстәвенә тәмәке төтенен гел Хрущевка таба өргән. Ә Хрущев, тартмаучы буларак, тәмәке төтенен бөтенләй өнәмәгән. Очрашуның икенче өлешендә Мао Хрущевны йөзү бассейнына алып киткән. Үзе бик яхшы йөзгән, ә Хрущев аннан бик күпкә калышкан. Менә шундый “телдә” аралашканнар алар.

Хрущевның шәхес культы турында 1956 елда ясаган ябык доклады 1961 елда матбугатта басылгач һәм Сталинның гәүдәсе мавзолейдан алынгач, Кытай белән СССР арасында мөнәсәбәтләр челпәрәмә килгән. Пекинда совет илчелеге калмаган. Аннары Хрущев Кытайда эшли торган 1600 совет белгечен чакыртып алган. Совет-кытай чигендә 1960 елдан низаг-бәрелешләр башланган. 4380 чакрымга сузылган совет-кытай чигендә 658 мең – совет, 814 мең кытай солдаты урнашкан. Чик буенда мәзәк хәлләргә дә барып җиткәннәр: командирлары меңләгән кытай солдатына чик буенда ыштаннарын төшереп, совет ягына “арт шәриф”ләрен күрсәтеп торырга боерган. Көн саен дәвам иткән бу “картинаны” каплау өчен безнекеләр янгын сүндерү гидропультларын эшкә җиккәннәр. Ләкин кытай солдатлары бирешмәгәннәр. Мыскыллау туктамагач, безнекеләр үзенчәлекле ысул уйлап тапканнар. Ашыгыч рәвештә зур форматта меңләгән Мао портретын бастырып алганнар һәм совет солдатлары һәр кытай солдатының арт шәрифенә каратып Мао портретын тотып тора башлаганнар. Кытайлар аптырап калганнар, совет армиясен тагын ничек мыскылларга дип бүтән ысул эзләргә тотынганнар.

Хрущев чорында СССР-Кытай чигендә башланган каршылык хакимияткә Брежнев килгәч тә кимемәгән, мөнәсәбәтләр, киресенчә, киеренкеләнгән. Рәсми мәгълүматлар буенча, 1969 елның мартында кытайлар Даманский утравы өчен һөҗүм башлаган. Иңе – ярты, буе чакрым ярым чамасына сузылган, ике катлы берничә таш йорты булган әлеге кечкенә утрау өчен бәрелештә 58 совет солдаты һәм офицеры һәлак булган, 94 кеше яраланган һәм контузия алган. Җавап итеп, безнекеләр кулланган “Град” ракета системасы берничә йөз (кайбер мәгълүматлар буенча меңләгән) кытай кешесен юкка чыгарган. Телдән сөйләнгән “легенда”лар буенча, безнекеләр иң яңа лазер коралы белән утрауны тоташ яндырып бетергән, имеш. Лазер өчен зур электр энергиясе кирәк булганлыктан, СССРның зур мәйданында электрны берничә минутка өзеп торганнар, диләр. Кайбер мәгълүмат чаралары Брежнев Кытайга каршы атом бомбалары томырырга уйлаган, дип яза. Бу идеягә җавап итеп, АКШ: “Без карап тормаячакбыз, СССРның 130 шәһәренә төбәлгән атом арсеналы төймәгә басканны көтеп тора”, – дип белдергән, имеш. 1969 елның октябрендәге килешү нигезендә Даманский утравы Кытай ягында калган. 1991 елда бу килешү рәсмиләштерелгән. Даманский низагыннан соң да кытай чигенә тынычлык тиз генә иңмәгән. Минем райондашым – Дорга авылы егете, кече сержант, танкчы Борис Константинов 1970 елда Кытай чигендә хезмәт иткәндә һәлак булды. Хәрби комиссариаттагы документларда аның үлеме “бәхетсезлек очрагы” дип бәяләнгән һәм җәсаде Хабаровск крае Бикин шәһәрендә хәрбиләрчә җирләнгән, диелгән. Һич аптырарлык түгел. Совет чорында хәбәрдарлык дигән нәрсә юк дәрәҗәсендә иде. Борисның урыны җәннәттә булсын. Бик тәртипле, тырыш егет иде. Ул 1965-67 елларда Чепья мәктәбендә укыды, мин аның сыйныф җитәкчесе идем. Безнең районның Чутай авылыннан да бер солдатның язмышы Кытай белән бәйле. Ул Кытайга әсирлеккә эләккән. Тырнак астына энә кадап җәзалаганнар, әмма туган илгә исән кайткан.

Кытай халкы үз илендә дә тынычлыкка тиенмәгән. Мао Цзэдунның “Бөек сикереш” планы калкып чыккан. Ул биш ел эчендә илдә корыч кою буенча реванш алырга теләгән. Илнең 90 процент халкы авылда яшәп, һәрбер зур авылда кирпеч сукканнар һәм 4-5 көндә домна мичләре төзегәннәр. Бишәр метр биеклектәге бәләкәй мичләр саны 1958 елда 2 миллионга җиткән. Аңа утын ягылган. Әмма мондый мичләрдә эрегән металл сыйфатсыз булган. Җитмәсә бик кыйммәткә дә төшкән. Ике елдан исә домна мичләре ташландык хәлдә калган.

Мао “Чыпчык” программасы белән дә көлке капчыгына әйләнгән. Йөз чыпчык көнгә күпме дөге ашый? Ел дәвамында барлык чыпчыклар ашаган дөге күләмен исәпләгәч, шактый зур сан килеп чыккан һәм Кытайда чыпчыкларны юкка чыгару планы төзелгән. Чыпчык аулау өчен махсус көннәр билгеләнгән һәм бу көнне бөтен халык чыпчык куркыту белән шөгыльләнгән. Йорт түбәләре, агач ботаклары һәм җир өсте кулына чыбык-чабык тоткан, чиләк-табак каккан кытай халкы белән тулган. Чыпчык 15 минут дәвамында беркая да куна алмаса, җиргә егылып төшә дә үлә икән. Машиналар әрҗәләре чыпчык үләксәләре белән тулган. Бортлары чыпчыктан ясалган гирляндалар белән бизәлгән автоколонналар демонстрациясе башланган. “Дөге дошманыннан котылу” бәйрәм төсе алган. 1958 елда, берничә ай эчендә, ике миллиард чыпчык юк ителгән. Чыпчыклар ашамагач, чыннан да, ил буенча дөге уңышы арткан. Әмма ике елдан, киресенчә, бик нык кими башлаган. Бердән, корылык килгән. Икенчедән, саранча көтүе һәм башка корткычлар нык үрчегән. Аптырагач, Мао чит илләрдән чыпчык көтүләре сатып алган һәм аларны тырыша-тырыша үрчетә башлаганнар. Чыпчыксыз яшәгән берничә елда Кытайда 10 миллион кеше ачлыктан кырылган.

КПСС яшәгән чорда пропагандачылар өчен үткәрелә торган җыелышларда безгә Кытай турында матбугатта күренмәгән хәлләрне күп сөйләделәр. Анда төшерелгән документаль фильмнарны да күрсәттеләр. Хәзер ул мәгълүматлар барысы да интернетта бар.

1966-76 елларда Кытай тарихы “культура революциясе” һәм “хунвэйбин”нары (Мао Цзэдун дошманнарына каршы көрәшүчеләр отряды) белән билгеле. Ягъни, анда бу чор СССРдагы Сталинның шәхес культы, “халык дошманнарын юк итү” белән аваздаш. “Хунвэйбин”нар 5 миллионнан артык кытай коммунистын һәм зур күләмдә мәдәни мирасны юкка чыгарганнар. Мәсәлән, Пекин опера театрында бер гасыр дәвамында тупланган сәхнә декорацияләре яндырылган. “Буржуаз мәдәният” юкка чыгарылган. Маоның хатыны язган революцион музыкаль әсәрләр өстенлек алган. Хәтта Бөек Кытай стенасының бер өлеше сүтелеп, кирпечләреннән дуңгыз абзарлары төзелгән. Мао вафатыннан соң (1976 ел) Кытайда үзгәртеп кору чоры башланган. Авыл хуҗалыгы тармагы базар икътисадына атлаган. Бу чорда илнең 70 процент халкы авылда яшәгән. Фермер хуҗалыклары үсеш алган. 1990 елда авыл хуҗалыгы җитештергән продукциянең 80 процентын фермерлар биргән. 1992 елдан илдә сәнәгать тә базар икътисадына юл тоткан.

Әмма Кытайның базар икътисады Русиянекеннән нык аерыла, анда коммунистлар ил белән идарә итүдән куылмый. Кытайга даими яшәргә һәм дәүләт оешмаларына чит ил яһүдләре кертелми. Яһүд банкирларына, эшмәкәрләренә һәм инвесторларына Кытайда юл ябык. Бу илдә ришвәтчелеккә юл куелмый. Дәүләт милкен акционерларга (халыкка) өләшүне дә гадел итеп үткәрергә омтылалар, аерым кешеләргә генә умырып алырга ирек бирмиләр. Илнең базар икътисады социалистик юнәлешне югалтмый. Нәтиҗәдә, җан башына продукция җитештерү буенча Кытай 1978 елда АКШтан 19 тапкыр калышкан булса, хәзер бу сан 10ны гына тәшкил итә. Ә без ул вакытта АКШтан 5 тапкыр калышкан булсак, хәзер дә шул чама.

Кытай мәктәпләре дәреслекләрендә Русиянең Урал тауларына кадәрге мәйданы 50 ел дәвамында Кытай җирләре дип күрсәтелеп килгән. Күрәбез: кытай халкы әкренләп бу урыннарга шуыша башлады.

Татар халкы гасырлар дәвамында гарәп һәм фарсы телен өйрәнергә омтылган. Русиягә Наполеон һөҗүм итеп, Мәскәүне алгач, зыялы халык француз телен өйрәнергә тотынган. Гитлер Европада канат җәйгәч, совет мәктәпләрендә нимес телен өйрәтүгә күчтеләр. Компьютер технологиясе исә инглиз теленә өстенлек бирде. Моннан 10 ел элек Русиядә яшәүче кытайлар саны 400-500 меңнән артмаган. Ә бүген Русиядә ничә кытай яши? Төгәл статистиканы беркем белми. Әмма бүген үк инде ике йөз миллион(!) кытай Русиягә акча эшләргә килергә теләк белдерә, диләр. Кайбер экспертлар исәпләвенчә, 2010 елда Русиядә яшәүче кытайлар саны 21 миллионга җиткән. 2020 елда бу санның 44 миллионга җитү ихтималы бар икән. Ягъни, илдә кытай мохите туарга мөмкин дигән сүз бу. Шуны исәпкә алып, бүгеннән үк кытай телен өйрәнә башлау мәслихәт түгелме?  


Рәфхәт ЗАРИПОВ
Татарстан яшьләре
№ |
Татарстан яшьләре печать

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»