Киноны кайчан карарга?

Республика авылларының берсендәге мәктәпкә кергәч, мин шундый хәлгә тап булдым: дәресләр өзелгән, укытучылар канәгатьсезлек белдерә иде. Мәктәпкә “Татаркино”ның хәрәкәт итүче төркеме (кинопередвижка) килгән һәм балаларга нәфис фильмнар күрсәтә икән.

Беренче карашка монда гаҗәпләнерлек бернәрсә дә юк: укучыларны кино сән­гатенә тартырга тырышуларын хупларга гына кирәк кебек. Россия күләмендә үк бит инде балалар карарга тиешле йөз фильмның исемлеге булдырылды, мәктәптә үк классик фильмнар ярдәмендә патриотик һәм әхлак тәрбиясе бирү таләбе дәүләт сәясәтенә әй­ләнеп бара. Дөрес, әле мәсь­әлә тулысынча ачыкланып бетмәгән: фильмнар кайсы сәгатьләр хисабына, кайсы укытучы тарафыннан күрсә­телергә тиеш? Эш фильм карау белән генә бетәме яисә аңа анализ ясау өчен дә махсус сәгатьләр бүленәме? “Татаркино” инде мәктәптә фильмнар күрсәтү вазыйфасын үз өстенә алган. Бу инициативаны да хуп­лыйк әйдә. Әмма укытучылар нәфрәтләнгән иде. “Артык ешка китте, әле күптән түгел генә өлкән сыйныф укучыларына сиксән сумлык кино күр­сәттеләр, артистлар даими килеп тора, дә­ресләр өзелә”, – диде укытучы­ларның берсе. “Дәүләт йомгаклау аттестация­сенә укучыларны әзерләргә дип кенә керешкән идем, дәрестән алып чыгып киттеләр, нәф­рәтләндем”, – диде икенче укытучы. Укытучыларны аң­ларга була: чирек ахыры, административ контроль эшләр алалар, имтиханнар да инде борын төбендә генә. Кино күрсәтүче өч кешелек төркем­нең җитәкчесенә барып, дә­ресләрне ни өчен өзүләрен сорадым. Җавап итеп, район мә­гариф бүлеге җитәкчесенә “Татаркино” дәүләт бюджет оешмасы директоры В.А.Бат­раков имзалаган хатны тоттырдылар. Анда ике нәфис фильмны балаларга күрсәтү өчен рөхсәт соралган иде. Мәгариф бүлеге җитәкчесе хатка резолюция салмаган, кино кайчан һәм кайсы мәктәптә күр­сәтелергә тиешлеге әйтел­мәгән иде. Дөрес, тагын бер кәгазь бар, анысына мәгариф һәм фән министры урынбасары (хәзер инде элекке урынбасар) Зиннуров имза салган, анда сүз режиссер Вячеслав Златопольский тө­шергән “Дом ветра” фильмы­ның балаларга күрсәтү өчен министрлык тарафыннан тәкъ­дим ителүе турында бара.

Мәктәп җитәкчелегеннән ни өчен дәресләрне өзәргә рөхсәт итүләрен сорадым. “Каршы килергә куркабыз, йөрәкләребез өзелеп төшәргә генә тора бит”, – дигән җавап ишеттем. Бу куркуның бик тә хаклы нигезе бар, анысы турында аз гына соңрак. Мәга­риф бүлеге җитәкчесе, үз өстенә алып хатка резолюция салмаса да, телдән генә кер­тергә кушкан икән, анысы да мәгълүм булды.

Ситуациянең тулаем рес­пуб­ликага хас икәнен белсәм дә, төрле район мәктәпләренең җитәкчелеге һәм укытучылары белән элемтәгә кердем. Хәл бар җирдә дә шундый ук: кайда кино күрсәтәләр, кайда артистлар килеп дәресне өзә. Бер уңайдан инде, әлбәттә, ихтыя­ри-мәҗбүри рәвештә балалардан утыз сумнан алып йөз сумга кадәр акча да җыела. “Берүк кайсы район белән сөйләшкә­неңне яза күрмә, безгә мә­гариф өлкәсендә күзәтү һәм контроль департаментының тикшерүе килергә тора, куркабыз”, – диделәр берничә районда. Дәһшәтле курку бу, мо­ның сәбәбен мин яхшы аң­лыйм. Ул хакта да соңрак әй­термен.

Телефоннан Мәгариф һәм фән министрлыгының номерларын җыя башладым. Мәк­тәп­­ләргә нәрсәдер тәкъдим ител­гәнче, ул яхшылап өй­рә­нелә, экспертиза үтә, монысын да яхшы беләм. “Мәктәп китапха­нәсе” сериясеннән клас­сик татар әдәбияты томнарын эш­ләргә керешкән вакыттан бирле ун елдан артык редакцион совет утырышында катнашам, һәр том министрлык белгеч­ләре, галимнәр һәм җәмәгать­челекнең киң вәкилләре катнашында тик­ше­релә, аны төзүче-автор бил­­геләнеп куела, том­ның кереш өлешендә, укучылар әсәр­не дөрес аңласын өчен, аналитик язма язу таләп ителә, төзелгән том белгеч­ләргә рецензиягә бирелә, шуннан соң гына нәшрият, “Мәга­риф һәм фән министрлыгы тарафыннан тәкъдим ителде” дигән гриф белән бастырып, китапны мәктәпләргә тарата. Кинофильмның тәэсир итү кө­че әдәби әсәргә караганда да көчлерәк, шуңа күрә төпле экспертиза үткәрелми калмагандыр дип уйладым. Бигрәк тә фильмның яңа һәм “Йөз фильм” исемлегенә кертелмә­гән булуы шулай уйларга нигез бирә иде. Гаҗәпләнүемә каршы, министрлыкның тәр­бия һәм балаларның өстәмә белеме бүлеге хезмәткәрләре (җи­тәк­чесен туры китерә алмадым) фильм белән таныш булмауларын әйттеләр. Гомуми белем бирү бүлеге җитәк­чесе Земскова Вероника Николаевна да: “Фильм безнең бү­лек аша узмады, үзем дә аны караганым юк”, – диде. Граж­даннар­ның хатлары һәм матбугат белән эшләү секторы җитәкче­се Алсу Мө­хәммәтова да фильм белән таныш булмавын яшер­мәде: “Он-лайн режимда те­лә­сә кайсы фильмны карап булган заманда, нинди мәҗбүри­ләп утыз сумга кино күрсәтеп йөрү ул”, – дигән фикерен дә әйтте.

Чиратта укытучылар нык курыккан мәгариф өлкәсендә күзәтү һәм контроль депар­та­ментының законнар үтә­ле­шен күзәтү бүлеге җитәк­чесе Любовь Лисенкова белән сөй­­­лә­­шү тора иде. “Берен­­­чедән, дәресләр вакытында мәктәпкә белем бирүгә кагылышы булмаган беркем дә аяк баса алмый, шуңа күрә физика, биология дәресләре урынына кино карау һич мөмкин түгел. Икен­чедән, дәресләрне объектив сәбәп­ләрсез үт­кәр­мәү ба­ла­ларның белем алуга хокукын бозу дип карала, моның өчен юридик затларга илле меңнән йөз мең сумга кадәр, физик затларга ун меңнән утыз мең сумга кадәр административ штраф каралган, – диде ул. – Киләбез, тик­шерәбез, расланса, штраф салыначак”. Мәктәп җитәк­че­леге һәм укытучылар менә шушы тик­ше­рүдән курка да инде.

Укытучы август аенда ук детальләп эш программасы төзи, һәр дәреснең кайсы көн­не үткәреләсе билгеләнә, дата куела. Монда аз гына да ялгышырга ярамый, датада ялгышу гына да зур күңелсез­лекләргә китерергә мөмкин. Андый эшне эшләгәндә исә техник хаталар китми калмый. Эш программасы һәр классныкы аерым тегелә, тегелгән җеп өс­теннән кайсы числода ничә бит тегелгәнлеге язылган кә­газь белән ябыштырыла, мәк­тәп җитәкчелеге тарафыннан имза һәм мөһер белән расланып, директорга саклауга тапшырыла. Департамент вә­килләре килгәч, шул документ белән аның укытучы кулындагы нөс­хәсе, класс журналы чагыштырылып өйрәнелә, бер генә те­маның укытылмавы ачыкланса да, административ штрафка тартылу ихтималы көтә укытучыны. Моның кадәр катгыйлык һәм кырыслык кирәктерме, анысы – башка мәсьәлә. Бу без­нең дәүләтнең дәресләрне укы­туга куйган таләбе, аның сәясәте, бу сәясәт белән килешми булмый. Шушы программаны төзеп дәрес­ләргә керү хокукы алу өчен укытучы югары белем ала, даими рәвештә биш ел саен имтихан биреп аттестация үтә, өзлексез белемен күтәрә. Хәзер инде аның профессиональ яраклылыгын ел саен тикшерү көн тәртибенә килеп басты. Кайбер районнарда укытучының БДИ тапшыруына гына канәгать булмыйча, һәр фән буенча махсус компьютер тестлары бирдерт­теләр. Бу да дәүләтнең бүгенге сәясәте.

Хәзер инде карыйк: бернинди педагогик белеме булмаган артист үз ихтыяры белән программа төзи, ул беркайда да расланмый, бернинди тик­шерү аша үтми (хәзер бит совет чорындагы худсоветлар да юк), балаларны тәрбиялим дип, дәресләр вакытында концерт куя. Кемнәрдер аңа хат тоттыралар да, шул хат белән мәктәптән мәктәпкә йөри, көн­гә икешәр, өчәр кат чыгыш ясый. Лаеш районыннан бер укытучы: “Авыл баласына ярый инде дип сыйфатсыз гына чыгышлар әзерлиләр”, – дип язды. Шәһәрләрдән дә хәбәрләр алдым, анда да шул ук хәл икән: “Артистларга спонсорлык итеп арыдык инде”, – диделәр. Әл­бәттә, укучыларның иҗат әһел­ләре, язучылар, галимнәр бе­лән очрашуы кирәк, яхшы кинолар да күрсәтелсен. Тик болар барысы да – дәрестән тыш эшләр, планлы рәвештә һәм уйлап үткәрелергә тиеш.

Кинопередвижка җитәк­че­се Радик әфәнде Михайлов белән дә озак сөйләштек. Мин аны бик яхшы аң­лыйм: үз эшенә бирелгән, балаларга әхлак тәрбиясе бирү өчен кайгырган җитәкче икә­нен таныдым, карашла­рының байтагын хуплыйм. “Дом ветра” фильмының бик яхшы лента икәнен дә исбатларга тырышты ул. Карадым, тик үз фикеремне әйтмим, чөнки ул субъектив фикер булачак. Бел­гечләр бәясе кирәк монда. Бала психикасына анда сурәтләнгән драманың ничек тәэсир итәчәге мәгълүм түгел бит әлегә. Белгечләр исә әнә матбугатта балалар суициды очрагы турында тәф­силләп язылган язма пәйда булу белән, ил буйлап суицид­лар­ның көчле дулкыны уза ди­ләр. Югыйсә бит инде журналист начар нияттән язмый, ки­сәтергә тели, кире нәтиҗә килеп чыга никтер.

Радик әфәнде хөкүмәт газетасы дәүләт сәясәтенә каршы килгән язма бастырмас дип өметләнүен яшермәде. Яз­мада мин нәкъ менә шул дәүләт сәясәтен аңлатырга тырыштым. “Татаркино” мәктәп­ләргә йөрү өчен машиналар да сатып алган икән. Урамда ХХ гасыр түгел, ник акчаны исраф итәргә, лицензияле диск­ны сатып бирү дә җитә мәк­тәпләргә. Хәзер бит проекторлар да, кино күрсәтү өчен ки­рәкле башка җиһазлар да һәр авыл мәктәбендә бар. Кинофильм анализланырга, укытучы тарафыннан юнәлеш бире­лергә тиеш, шунда гына без тиешле нәтиҗәгә өмет­ләнә алабыз. Менә монда “Татаркино” методистларының укытучыга ярдәме таләп ителә дә инде. 140 минутка сузылган кинофильмны бернинди тә­нәфес­сез, физкультминутсыз балаларга күрсәтү, әлегә чит­тән килгән белгеч­ләрнең бала физиологиясен, табиб­лар­ның моңа карата таләп­ләрен аз гына да белмәвен күрсәтә. Мәк­тәп стенасында табиблар тарафыннан расланган расписание эленеп тора, анда һәр дәреснең үз урыны бар, математика урынына музыка белән керүне рөхсәт итмиләр. Һәр дәреснең урыны тәү­лекнең вакытына, фәннең авыр­лык дә­рәҗәсенә карап билгеләнә.