Ятим бала асрасаң... яки Үзең утырган ботакны чабу

Балык Бистәсе районының Югары Тегермәнлек авылындагы “Акчарлак” приюты турында сүз чыккач, авыл халкы әнә шул әйтемне искә төшерә. Элек приют бинасында хастаханә эшләгән. Халык дәваханәсез калдык дип ачынамы дисәң, сәбәбе ул гына түгел икән. Яралы язмышлар белән очрашкан авыл халкы аларның проблемаларын хәл итәргә әзер булмаган, күрәсең.

Югары Тегермәнлек урта мәктәбе директоры Рамазан Кәбиров сөйләгән бер очракны искә алыйк әле. Чөнки бу уку йортында приютка ките­релгән балалар, язмышлары ачыкланганчы, вакытлыча укып тора. Уку дигәннән, әлеге балалар күбесенчә уку программасыннан артта калган, димәк, дәрес бирү алымын да үзгәртергә, сыйныфка әлеге балаларга җай­лашырга кирәк була. Бу йөк ГИА, БДИ белән болай да башы каткан гап-гади авыл укытучысы җилкәсенә төшә. Ә югарыда искә алынган оч­ракка кил­гәндә, приютта тәрбияләнгән малай сыйныфташлары күз алдында авыл баласына ки­нәт кенә сәбәпсез-нисез йод­рыклары белән ташлана. Ятим бала­ның ни өчен мондый адымга барганын күпме генә ачык­ларга тырышсалар да, ул эчендә ни кайнаганын әйтми. Фәнис Яруллинның ятим балалар дөньясын бер­никадәр ачкан, исеме үк проблеманың тирәнгә яше­рен­гәнен күр­сәткән “Яралы язмышлар” китабын янә кулга алам. Анда бәхетле очраклар бәян ител­гән. Бу очракта да авыл җирлегендә беркадәр сафланып, әйбәт белем алып, тулы канлы тормыш корып җибә­рә алсалар ярый да бит. Бу җәһәттән Красноярск университеты галимәсе Мария Миркес тикшеренүләре бер дә күңелне тынычландыра торган түгел. Ул балалар йорт­­ларында тәрбия­ләнгән­нәрнең яртысыннан артыграгы тормышта түбән тә­гәри, җинаятьчеләрнең, бомжлар­ның рәтен тулыландыра, дип исәпли. Проблеманы анализлап, Миркес, ятим бала никадәр генә яхшы шартларда тәрбияләнсә дә, яңа­дан җәмгыятьнең түбән катлавына әйләнеп кайта, дип бел­дерә. Моны исбатлап, ул йөз­ләрчә дәлил китерә. Әйтик, әтисе тарафыннан көчләнгән кыз бала язмышы. Ул ятимнәр йортында коллективка тиз ияләшә, укыту­чыларның ярат­­кан укучысына әйләнә. Яхшы укый, килә­чәге дә өмет­ле кебек тоела. Әмма... ятим­нәр йортыннан чыккач, фахи­шәгә әйләнә. Педагоглар әй­бәт укучылары гамә­леннән аптырашта кала. Га­лимә исә хикмәт аның ир-ат белән мөнәсәбәте 7 яшьлек чагында ук программалаштырылган булуында дип аң­лата. Һәм бу программаны ун ел буе аны укыткан педагоглар да, психологлар да үз­гәртә алмаган. Ятим бала­ларның киләчәген ничек өметле итәргә соң?

Күптән түгел Татарстан Президенты Рөстәм Миңне­ханов хатын-кыз журналистлар белән очрашу вакытында: “Алдыбызда уллыкка алу эшен кызулату һәм балалар йортлары санын киметү мәсь­әләсе тора”,– дип белдерде. Гаилә җылысы, ана назы яралы язмышларны, бәлки, чыннан да, төзәтә алыр иде. Ә илдә ятимнәр саны арткан­нан-арта. Моның сәбәпләрен без “Акчарлак” приюты директоры Рәдиф Сафиуллин белән дә барладык. Ул: “Тарихтан кайсы гына чорны алма, ятим балалар булган. Тукай чорында баланы асрамага биреп, ятимлек проблемасын хәл итәргә тырышканнар. Әмма аннан соңгы сугыш илдә үксезләрнең санын коточкыч күбәйткәч, балалар өчен хөкүмәт йортлары булдырылган. Балалар йортла­рының саны сугыштан соң да кимүгә түгел, артуга барган. Хәзер икенче төрле сугыш бара: юлдагы һәлакәтләрдә мең­ләгән кеше кырыла. Ятимлекнең башка сәбәпләре дә бар. Әйтик, эчкечелек. Әтиләре эчсә, гаилә таркала, әниләре эчсә, балада гаме бетә”, – диде.

Рәдиф Сафиуллин шул ук вакытта проблеманы балалар йортларын бетереп кенә дә хәл итеп булмый дигән фи­кердә. Моңа да аның мисаллары шактый. Чөнки берничә тапкыр гаиләгә урнаштырсалар да, качып, кире приютка кайткан балалар бар. Менә шундый психикасына зыян килгән, гаиләне ят иткән сабыйлар да бар, ди ул.

Приют белән танышабыз. Чиста, пөхтә, заманча җиһаз­ланган. Моннан биш ел элек “Кулон” җәмгыяте генераль директоры А.Фәхретдинов ярдәме белән капиталь ремонт ясалган һәм, түшәмнән кала, бар да алмаштырылган. Балаларны төрле чараларга йөртер өчен шул ук елны машина да бүләк иткәннәр. Бүген монда 25 бала тәрбия­ләнә. Без барганда, шуларның бишесе кышкы лагерьда ял итә иде. Биредә бала бер елга кадәр тора ала. Ярты ел эчендә сабыйның язмышы хәл ителергә тиеш икән. Йә ул гаиләсенә кире кайтарыла, йә яңа гаиләгә тәкъдим ителә, йә балалар йортына озатыла. Әмма гаиләгә кире кайтарылганнары меңгә бер очрак кына була.

Шундый бәхет­ле­ләрдән Рәдиф әфәнде халык теленә “фәйзрахманчы“лар дип кереп калганнарның балаларын атады: “Габдерәхим, Рә­хи­лә, Ибраһим бик чиста, пөх­тә, тәртипле балалар иде. Алар яктылыкны да бик күрмә­гәннәр, мәктәптә дә укымаганнар. Әмма Югары Тегермәнлек мәктәбендә яхшы укыдылар”. Приют директорын бу бала­ларның, үзе янына килеп: “Абый, безгә монда бик ошады. Сез безне мылтыклы абыйларга гына кире бир­мәгез”, – дигән сүзләре сис­кәндергән. Нишлисең, балаларга әнә шундый хәлне дә кичерергә туры килгән.

Бүлмәләренә керәбез. Күп­челеге рус телендә сөй­ләшә. Сораулы карашымны аңлап, Рәдиф әфәнде ачык­лык кертә: “Элек рус балалары күп иде, хәзер татар гаи­ләләреннән килгәннәре дә күренә башлады. Күп­челеге исә, ышанмассыз, катнаш гаи­ләләрдән”. Бусы – бер приют мисалында күрсә­тел­гән факт.

Без сөйләшкән арада балалар уратып алды. Мин исә сумкадан газетабызның куен календарьларын алып тарата башладым. Арада аралашырга бик ашкынмаганнары да, чаялары да, дусларын кайгыртып, рөхсәт белән ике календарь алганнары да бар. Алар нәкъ башка балалар кебек. Берсенең дә маңгаена “мин – ятим” яки “яралы язмышлы” дип язылмаган. Бары тик алар кичергән фаҗигане оныттырырлык җан җы­лысы, ана назы кирәк. Фәнис абый язганча, башка балаларга караганда күп тапкыр күбрәк күләмдә. Ә аны исә гаиләдә генә биреп була. Яңа ел алдыннан гына өченче баласы туган бәхетле ата – Рәдиф Сафиуллиннан: “Үзегез уллыкка бала алыр идегезме?” – дип сорыйм. Ул бу турыда бик күп уйланган икән. Җавабы исә болайрак булды: “Мин балаларны бик яратам. Юкка гына педагогия университетын сайлап, физика укытучысы булып, туган якка кайттыммы соң инде?! Алдан Түбән Тегермәнлек урта мәк­тәбендә сигез ел директор, аннан өч ел укытучы булып эшләдем. Хәзер менә биредә. Һәр балага күңел күзе аша багып, эчке дөньясын аңларга тырышып карыйм. Һәрбер­сенең сагынуын, елавын кү­ңе­лем аша үткәрәм. Аңлыйм, яратам, әмма... ул батырлыкка бара алмыйм...”