Йосыф Акчура шәрехләвендә ХХ гасыр башы татар милли мәктәбе

Йосыф Акчураны бүгенге укучы, беренче чиратта, ХХ гасыр башының күренекле җәмәгать эшлеклесе, үзенең иҗтимагый, фәнни эшчәнлеге белән татар-төрек мәдәни багланышлары үсешенә зур өлеш керткән галим, Төркиядә гомер иткән елларда Анкара, Истанбул университетлары профессоры буларак белә.

Йосыф Акчура татар байлары нәселеннән. Аның әтисе Хәсән Акчурин – күренекле Сембер фабриканты, атасы Сөләйман Акчуриннан мирас итеп алган тупас йон тукыма җитештерүче өч фабрика хуҗасы. Әнисе Бибикәмәртбану – Казан сәүдәгәре Габдерәшит Юнысов кызы.

Уллары Йосыф 1876 елда туа. Фабрикалары бурычка батып, төрмә, Себер белән белән куркытылган хуҗабикә, улын алып, 1883 елда Төркиягә качарга мәҗбүр була. Шулай итеп, Йосыфның балачагы һәм үсмер еллары Истанбул шәһәрендә үтә. Биредә ул 1883-1886 елларны башлангыч мәктәптә, 1886-1892 елларны тулы булмаган урта (рөшдия) мәктәптә белем ала.

1892-1896 елларда хәрби мәктәптә укып, лейтенант дәрәҗәсе белән училищены тәмамлый. 1889 елга кадәр туган ил белән элемтәләр хат язышу аша гына була. 1889-1890 елларда беренче тапкыр Россиягә кайтып, туганнар белән аралашу, авылда һәм Казанда яшәү, төрле шәһәрләргә сәфәр кылу рәвешендә үтә. Шул кайтуында ул Каюм Насыйри, Шиһабетдин Мәрҗани, Кырымда Исмәгыйль Гаспралы белән таныша, фикерләшә. Бер сүз белән әйткәндә, Йосыф Акчура татар дөньясында башланып килгән европалашу хәрәкәтенең барышыннан яхшы ук хәбәрдар була.

1896 елда ул Төркиядә Генераль штаб каршындагы югары хәрби уку йортына укырга керсә дә, анда берничә атна гына укый. Яшерен «Яшь төрекләр» хәрәкәтенә тартылган була, заговорда катнашуда гаепләнеп, 1897 елда кулга алына һәм үлем җәзасына хөкем ителә. Тиздән мәхкәмә карары Ливиядәге Сахара ком чүленә гомерлек сөрген белән алыштырыла. Триполи шәһәрендә төрмәдән чыгарыла, аңа ирекле яшәү мөмкинлеге бирелә: гаскәриләрдә писарь һәм мәктәптә укытучы булып эшли. Күзәтүнең йомшаруыннан файдаланып, 1899 елда бер төркем хәрбиләр белән көймәдә Туниска кача.

Йосыф Акчура Парижга килә һәм 1899-1903 елларда Сәяси фәннәр мәктәбендә укый. Европа тарихчылары, философлары, сәясәтчеләре, социологлары хезмәтләре белән таныша, күренекле галимнәрнең лекцияләрен тыңлый, алар белән аралаша, француз һәм төрек газеталарында мәкаләләр бастыра. Парижда яшәү аңа Европа халыклары тарихы һәм үсеше белән чагыштыру аша төрки халыкларның дөньяда тоткан урыннары, киләчәк язмышы турында уйлау мөмкинлеге тудыра.

1902 елны Париждагы Сорбонна университетына укырга Садри Максуди килә. Фатыйх Кәрими аңа баргач та Й.Акчура белән танышырга киңәш иткән, хат язып та милләттәшләрне дуслашырга чакырган була. Бу да Й.Акчураны берникадәр татар мохитенә якынайта. 1903 елны Кырымда, Бакчасарайда, «Тәрҗеман» газетасының 20 еллык юбилеен үзләре башлап оештыралар. Кунакка килгән күренекле татарлар белән танышалар, алар белән милләтнең киләчәге турында фикер алышалар.

Шулай итеп, төрек урта һәм югары мәктәпләрендә белем алган татар егете, Европа югары уку йортын уңышлы тәмамлап, 1903 ел азагында Россиягә кайтканда, татар дөньясы турында берникадәр формалашкан була. Габдеррәшит Ибраһимов Россия мөселманнарының сәяси партиясен оештыру эшенә алынган көннәреннән аның янәшәсендә бу эшне оештыруда катнаша. Шуның нәтиҗәсе буларак, Мөселман иттифакы партиясенең Үзәк комитет сәркатибе итеп сайлана.

Йосыф Акчура Париждан Сембер губернасындагы Акчуриннар фабрикалары урнашкан Зөябаш авылына кайткан була. 1904 елда Казанга килеп, Галимҗан Барудиның «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә тарих, география, төрек әдәбияты укытучысы булып урнаша. 1908 елда Төркиядә «Яшь төрекләр» революциясе башлангач, реабилитацияләнә. Россиядә хөкемгә тартылган Й.Акчура, чираттагы төрмә, сөргеннән качып, 1908 елның октябрь башларында Төркиягә китә. Революция көннәрендә ул Оренбургта нәшер ителә торган «Вакыт» газетасының махсус хәбәрчесе булып эшли. Революция хәрәкәте тәмамлангач, эшсез калган белгеч кабат укытучылык эшенә кайта: үзе кулга алынган хәрби мәктәптә, соңрак ятимнәр йорты мәктәпләрендә тарих укытучысы булып эшли. 1909 елда Истанбул университетының әдәбият факультетында белем бирә [1]. 1911 елдан университетта сәяси тарих укыта башлый. Й.Акчура 1912 елда «Төрек учаклары» җәмгыятен оештыруда башлап йөри һәм җәмгыятьнең матбугат органына әйләнгән «Төрек учаклары», «Төрек йорды» исемле фәнни-популяр журналлар мөхәррире буларак хезмәт итә.

1912-1913 елларда Балкан сугышында катнаша. 1916-1917 елларда «Кызыл Ай» җәмгыятенең Германиядәге мөселман-төрки әсирләр арасындагы илчесе, 1919-1923 елларда кәмаллылар революциясе ягында көрәшә. 1925-1933 елларда – Анкара хокук мәктәбендә, 1933-1935 еллар арасында Истанбул университетында укыта. Галим 1935 елның 11 мартында вафат була [2].

...«Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә тарих укыта башлагач, Йосыф Акчура шәкертләренә кулланма рәвешендә, татар шәкертләрен һәм тарих укытучыларын Европадагы яңа тарих фәне методологиясе белән таныштыру максатында, «Голум вә тарих» исемле фәнни-теоретик хезмәт яза, аны 1907 елда бастырып чыгара...

1908 елның 16 сентябреннән октябрь урталарына кадәр – бер ай вакыт дәвамында – Төркиягә китәр алдыннан, «Вакыт» газетасында теоретик эчтәлекле, зур булмаган, хәтта тезислар рәвешендәрәк язылган мәкаләләр циклы бастыра. Цикл дүрт мәкаләдән тора. Аларның исемнәре: «Тел сугышы», «Милли мәдрәсәләр һәм әдәбият», «Мәдрәсәләрдә тарих дәресе укыту турында», «Мәдрәсәләр һәм гарәп теле». Мәкаләләр азагында авторның имзасы юк. Беренче ике имзасыз мәкаләләрнең «Вакыт»та редакцион мәкалә итеп урнаштырылуын исәпкә алып, бу язмалар тарих фәненә зур игътибар биргән редактор Ф.Кәриминең яисә мәшһүр галим Р.Фәхретдин хезмәтләре түгелме икән дигән фикер дә туа. Өченче мәкаләдә авторның: «Бу ике мәкаләмдә», – дип искәртүе хезмәтләрнең алдан ук бер цикл итеп эшләнүенә ишарә ясый. Язмаларда Й.Акчураның стиле, фикерләү-язу рәвеше, лексикасы шик калдырмаслык дәрәҗәдә күзгә бәрелеп тора.

Йосыф Акчура мәкаләләре татар милли мәктәбен эчтән белеп, Европа социология һәм педагогика фәне югарылыгында язылган. Ул еллардагы күпсанлы мәктәп-мәдрәсә темасына багышлап вакытлы матбугат битләрендә дөнья күргән кырыс тәнкыйди реализм стилендәге язмалардан аермалы буларак, автор, эмоцияләргә бирелмичә, үз фикерен дәлилләр ярдәмендә укучыга җиткерә.

Әлбәттә, Йосыф Акчураның хезмәтләре ХХ гасыр башы татар милли мәктәбен күздә тотып, аны киләчәктә реформалау юлларын билгеләргә омтылып язылган. Балаларга туган телдә белем бирү, милли әдәбият, тарих укыту өлкәләрендә бүген, йөз елдан соң, аларда күтәрелгән мәсьәләләрнең бер өлеше инде күптән хәл ителде.

Бер үк вакытта Йосыф Акчураның туган тел, милли әдәбият, тарих укытуның милли тәрбия һәм үзаң тәрбияләүдәге мөһим урыны турындагы фикерләре бүген дә игътибарга лаек. Ислам динендә милләтләр (милләт – үзе милләт) юк, «татар теле әшәке тел» дип сөйләнүче кадимче муллаларның сүзләренә каршы килеп, Йосыф Акчура: «Мәктәп һәм мәдрәсәләрдә үз телләренең ка¬гыйдәләрен өйрәнмәгән, үз тел¬ләренең кадерен белмәгән бер халыкта күпме миллият хисе булсын? – дигән сорау куя. – Күп милләтләр яшәгән җәмгыятьтә һәр халыкның туган телендә белем алуы киләчәген билгели, ул сәяси мәсьәләгә тиң», – дип ассызыклый.

«Милли мәдрәсәләр һәм әдәбият» исемле мәкаләсендә автор балаларны милли мәктәптә укыту теләгенең нигезендә аларны «үз кешебез, милли кеше итеп үстерү теләге» ята, дип билгеләп үтә. Аның милли мәктәптән, башлыча, әдәбиятыбызга хезмәт итүчеләр чыгарга тиеш дигән фикерен үстерсәң, милли мәктәп, беренче чиратта, гуманитар юнәлештә булырга тиеш дигән нәтиҗә барлыкка килә сыман.
«Мәдрәсә вә тарих дәресләре» исемле өченче мәкаләдә Й.Акчура тарих фәнен «гыйлем өйрәнүчене үз милләтен яклаучы итәр өчен җайланган дәресләрнең иң тәэ¬сирлесе. Бу тәэсирдә иң көчлесе тарих дәресләре икәнендә шөбһә юк», – дип ачыктан-ачык яза. «Шуңа күрә милли мәдрәсәләребездә, тарихи вакыйгаларны үзебезчә тикшереп, үз ноктабыздан карап укытылырга тиеш». Икенче зур бурыч итеп автор татар галимнәренә туган халкы тарихын язу мөһимлеген куя.

Бер үк вакытта күп халыклар арасында яшәгән татарларның милли уку йорты күршеләрнең тарихы һәм мәдәнияте белән таныштыруны, күпмәдәниятле җәмгыятьтә алып торган үз урыннары хакында күзаллау булдыруны игътибар үзәгендә тотарга тиеш дигән фикерне дә уздыра.

Әдәбият:

1. Яңа төрек дәүләтенең уңчылары. – 1928. – Б.14.

2. Гиндогду Габдулла «Йосыф Акчурага көрә бүюк көчләр вә Османлы дәүләтенең екылышы. – Истанбул, 2010. – Б.20.
Йосыф Акчура

Тел сугышы

Әгәр милләтләр аз гына уяна башласалар, алар «тел сугышы» башлыйлар. Македо¬ниядә болгар, серб, әүлаһ [румин], грек кебек халыкларның хәзергә кадәр булган барлык сугышлары тел өчен булганы кебек, моннан соң Төркиядә иң мөшкел булган мәсьәлә – тел мәсьәләсе булачак. Чөнки бер милләтнең ана теле, милләтнең рухы ул – милләтнең хәяте, ул – милләтнең киләчәге. Тел бетү – халык бетү, инкыйраз бу¬лу димәктер. Төркиядә шуның өчен хөрриятнең иң беренче көннәреннән үк тел һәм милләт мәсьәләсе кузгалды. Төркиядәге болгарлар, греклар, әрмәннәр үз телләрендә башлангыч, урта һәм югары мәктәпләр ачарга телиләр. Төрекләр моңа разый булмыйлар. Башлангыч мәктәпләрдә ана телендә укытыра рөхсәт бирсәләр дә, урта һәм югары мәктәпләрдә төрек телен мәҗбүри итәргә тырышалар. Бу мәсьәлә барган саен кискенләшәчәк. Бераз милли хисләре кузгалу белән, Төркиядә, үз алдына, аерым яши торган арнаудлар [албаннар], гарәпләр, көрдләр дә үз телләрендә укытыр¬га, үз телләрендә сөйләшергә, мәхкәмәләргә үз телләрен кертергә таләп итәчәкләр. Әгәр моны төрекләр бирсәләр, хаким милләт үз кул астындагы төрле милләтләрне үзенә бәйләп, бер фикерлелеккә, бер хискә җыя алмаячак. Чөнки фикер һәм хис телгә буйсына. Әгәр бирмәсәләр, тел һәм миллият низагы, бетмәс-төкәнмәс дәвам итеп, илнең үсешенә һәм күтәрелешенә киртә булачак. Германиядә полякларга мәктәпләрдә дин дәресләрен дә үз телләрендә укыттырмыйлар, җыелышларында үз телләрендә сөйләштермиләр. Французлар Җәзаир гарәпләрен башлангыч сыйныфларыннан ук французча укыталар. Французлар, сан ягыннан күп, икенче яктан, мәдәният ягыннан да ул кавемнән өстен. Әмма төрекләр, Төркия дәүләтенең төрле халкы арасында 30-35%тан артык түгел. Мәгариф, мәдәният өлкәсендә дә греклар, болгарлар, әрмәннәрдән күп алда түгелләр. Македониядә «тел сугышы» өчен үз партияләрен булдырып, канлы көрәшкә күтәрелеп килгән төрле кавемнәрне «госманлылык», «төреклек» кул астына җыю үтә кыен эш. Төркиянең Милләт мәҗлесе – парламенты ачылгач та, бу тел һәм милләт сугышы бик нык сәхнәгә чыгачак. Төркиягә бик күп уңайсызлыклар китерер кебек күренә. Аеруча, Балкан ярымутравында, ничек булса да, тынычлык булмавын, төрекләрнең Европадан куылуын тели торган кайбер чит дәүләтләр бу тел һәм миллият мәсьәләсен аякландырырга тырышачаклар, һәм, хәзер дә нык тырышулары дикъкатькә алынса, Русиянең «җир мәсьәләсе» урынына Төркиянең тел мәсьәләсе аякка калкуы бик ихтимал. Балкан кавемнәренең «ана теле» өчен җан фида итәргә әзер торуларына карап, татар голәмәләреннән кайберәүләренең «Татар теле әкъбахел лисан» [әшәке тел], дигәннәрен күз алдына китерсәк, без сәясәттән ни дәрәҗәдә гафил [надан], миллияттән никадәр ерак булганыбыз бик ачык күренәчәк. Мәктәп һәм мәдрәсәләрендә үз телләренең кагыйдәләре өйрәтелмәгән – үз тел¬лә¬ренең кадерен белмәгән бер халыкта күпме миллият хисе булсын?! Әгәр газета мөхәррирләре андый сүзләрне «картайган» һәм акчасыз шәкертләргә генә каратып әйтсәләр, әлбәттә, Галимҗан әфәнде хаклы булыр иде. Ләкин картайган һәм акчасыз шәкертләрдән башка, угылларын, энеләрен иске мәдрәсәләргә җибәреп укытырга һәм шул эшкә шактый күп акча тотарга әзер торучы һәм акча тотучы татар байлары да аз түгел, һич булмаса, баштагы вакытта шуларның балалары гыйлем, фәннәр, сәнгатьләр һәм сәүдә мәктәпләрендә укып чыксалар, картайган һәм акчасыз шәкертләргә ярдәм итүчеләр җитешә башлар иде. Әмма моңарга да өмет күренми.

(Вакыт. – 1908. – № 370. – 16 сентябрь.)

Милли мәдрәсәләр һәм әдәбият

Гәзитәләрдә мәдрәсә ислахы, мәдрәсәләрнең җитешмәгәнлеге хакында шулкадәр күп язылды ки, укучылар инде ул темага язылган мәкаләләрне укымастан ташлап үтәргә мәҗбүр була торганнардыр.

Мәдрәсәләр турында сөйләү күп булса да, сөйләнгән сүз [проблемалар] ул кадәр күп түгел. Мәдрәсәләр [бу сүзләр нәтиҗәсендә] үзләре алга китмәгән шикелле, алар турында язучылар да һаман бер урында әйләнәләр: иске мәдрәсәләрдә «Мохтасар» яки «Хөләса» укучылар, һәр көз сабакларын «Китабет-тәһарәт вә ән-нәҗасәт»тән башлаганнары кебек, мәдрәсә турында язучылар да әллә ничә еллар элек язылган нәрсәләрдән уза алмыйлар.

Искитмәслек түгел: мәдрәсәләребездә үз әдәбиятыбыз укытылу мәсьәләсе әлегәчә тиешенчә язылмаган, хәтта күтәрелмәгән! Һәммә җанлы, тере милләтләр берсе икен¬чесеннән башка үзләренә махсус мәдрәсәләр салдыралар. Боларда укытыла торган гомуми фәннәр барысында да бертөрле: хисапта, һәммәсендә ике икең – дүрт. Җәгърәфиядә, һәммәсендә, җир – биш кыйтга [материк]. Ни өчен һәр милләт үз мәктәбенә сарыла? Үз мәктәбе өчен тартыша, талаша – җиһад кыла? Тел өчен түгелме?! Рус мәктәпләрендә, иң мөһим дәрес – урыс теле, урыс әдәбияты. Немец мәктәпләрендә – немец теле, немец әдәбияты. Гарәп мәктәпләрендә – гарәп теле, гарәп әдәбияты. Фарсы мәктәпләрендә – фарсы теле, фарсы әдәбияты. Бер учлык [кечкенә] милләтләр – әрмән, норвегияле, даниялеләр мәктәпләрендә – һәммәсендә иң мөһим дәрес – үз телләре, үз әдәбиятлары. Без мескеннәрнең исә ислах ителгән мәдрәсәләребездә дә, атнага бер дәрес булсын, үз әдәбиятыбыз укытылмый! Яңа ысул милли мәдрәсәләребезне тәмам иткән егетләрнең үз әдә¬биятыбыздан хәбәрдарлыклары – мөгаллимнәреннән рөхсәтсез укыган әкиятләр һәм газеталар аркылы гына түгелме? Яңа мәдрәсәләребез кануннары да укучыларының үз әдәбиятыбыз белән шөгыльләнүен теләми. Түбән сыйныфларда да сарыф төрки (төрки грамматика һәм имля [орфография] кагыйдәләре икенче дәрәҗәдәге дәресләр арасында, вак-вак нәрсәләр дип кенә күрсәтелгәнен инкяр итә алмыйбыз. Ә бит шул «әһәмиятсез нәрсәләр» ысул җәдитчеләрнең язуларын искеләрнеке [кадимчеләр] белән чагыштырып булмас дәрәҗәдә төзәтте. Әмма шуның белән генә чикләнеп калырга тиеш түгел иде.

Безнең мәдрәсәләребезнең иң әһәмиятле дәресе – үз телебез булырга тиеш. Балаларны ни өчен безнең мәдрәсәләргә бирәләр? Фән күрү, мәгърифәт хасыйл итү булса, рус һәм хөкүмәт мәктәпләре безнекеннән ун өлеш файдалылар. Балаларны, динле булсын өчен, безнең мәдрәсәләргә тапшыручылар да бу елларда күп булмаса кирәк. Чөнки мәдрәсә тәмамлаган кешеләрнең әхлак һәм динлелекләре, иманнары башлангыч мәктәп белән генә чикләнгән кешеләрнекенә караганда ныграк икәнен исбат итү читен. Күрәсең, балаларны милли мәдрәсәләребезгә бирүнең максаты – гадәттәгечә, фәннән хәбәрдар һәм мәгълүматлы булулары белән бергә үз кешебез, милли кеше итеп үстерү теләге күз алдында тотып эшләнә. Ә моның өчен барлык милләтләр тоткан юл – үз телен, үз әдәбиятын төпле итеп өйрәтү сорала. Кешеләрне яңа фикерләр белән баетуга да әдәбиятның тәэсире зур. Шуңа күрә шәкертләргә үз әдәбиятыбызны укыту аларның күңелләренә милләт һәм дин рухы сеңәчәгенә, хезмәт итәчәгенә шигебез юк. Моның өстенә без мәдрәсәләребездән кемнәр чыгуын көтәбез? Яңарган мәдрәсәләребезнең шәкертләре муллалыкка бик үк ихлас илә китмиләр. Ихлас илә яки мәҗбүри рәвештә сәүдәгәрлеккә китүче шәкертләр күп булса да, безнең яңа мәдрәсәләрнең сәүдәгәрлеккә файдалылыгы муллалыкка файдалылыкларына караганда ким дәрәҗәдәдер.
Безнең мәдрәсәләребездән, башлыча, әдәбиятыбызга хезмәт итүчеләр чыгарга тиеш. Әдипләребез җитешер өчен иң мөнасиб [яраклы] урын – мәдрәсәләребездер. Казан, Оренбург, Уфадагы зур мәдрәсәләр, һәркайсы, әдәбият өчен бер әнҗемән [җәмгыять, түгәрәк, клуб] ролен уйнарга тиеш.

Телебезнең кагыйдәгә салынуына, төзәлүенә, матураюына, аны башка телләргә тиң үз бурычын үти алыр хәлгә китерүгә мәдрәсәләребез бурычлы һәм җаваплы. Әдәбият ысулы һәм тарихы турында язылган китапларыбыз юк дип, җиңел җавап белән акланып маташмыйк. Теләк булсын. Мәдрәсәләрдә таләп булгач, хаклы рәвештә йөз төрле гыйльме халь китабы чыгарылганын күреп торабыз.
Җәгърәфия, тарих, риазият [математика] китаплары да, түбән сыйфатлы булсалар да, берсе артыннан берсе агыла башладылар. Акрынлап чибәрләнә дә баралар. Шул тәҗрибәләргә таянып, ышанып әйтеп була ки: әгәр низамлы рәвештә [фәнни принципка нигезләп оештырган] мәдрәсәләребездә телебезнең художество ысулы [поэтикасы] һәм әдәбият тарихы дәрес итеп кертелсә, башта, кимчелекле булса да, укытучылар табылачагы һәм тиздән тиешле китаплар нәшер ителә башлаячагына шикләнмәскә була.

(Вакыт. – 1908. – № 371. – 18 сентябрь.)

Мәдрәсәләрдә тарих дәресе укыту турында

Элеккеге мәкаләбездә милли мәдрәсәләр өчен әдәбиятыбыз укытылуның әһәмиятен бәян итмеш идек. Милли мәдрәсәләрдә әдәбият янында ук мөһим нәрсәләр – тарих дәресләредер. Мәдрәсәләрне миллиләштергән нәрсәләрнең берсе дә тарих китапларының, тарих укытылуның рәвешедер.

Төрле дин әһелләре арасында дин тәгълиматы бер-берсеннән аермалы [башка] булганы кебек, төрле милләтләр арасында тарих тәгълиме дә шулай ук бер-берсенекенә башкадыр. Дин мәсьәләсе буенча ике капма-каршылык: «Берсе изге, рәхмәт яугыры, ахирәттә җәннәтлек. Икенчесе явыз, мәлгунь, тәмуглык», – дип хөкем ителсә, дөнья өчен тарих та шундый ук хөкем чыгарадыр. Бер-берсенә каршы торган ике гаскәрне, ике милләтне, берсен – хаклы, файдага йөргән, икенчесен – хаксыз, зыянга йөргән итеп күрсәтү – тарих эшедер. Хәят [яшәеш] ызгышларны тасвирдан гыйбарәт булган тарих, инглиз мәктәбендә – инглизләрне, немец мәктәбендә немецләрне хаклы итеп күрсәтәдер. Бу күрсәтүләрнең саф калебне яшьләргә тәэсире гаҗәеп дәрәҗәдер. Гыйлем өйрәнүчене үз милләтен яклаучы итәр өчен җайланган дәресләрнең иң тәэсирлесе, бу тәэсирдә иң көчлесе тарих дәресләре икәнендә шөбһә юк. Анда, бер дә сиздерелмәгән бер рәвештә, гүя ки фән һәм хаклык [хакканият] исеменнән бер милләткә – ихлас, икенче милләтләргә нәфрәт хисе кузгатыла. Бу фикер белән бәхәсләшергә мөмкин: фән тәгассебтән [фанатизмнан] югары торырга тиеш. Дөрестән дә, тарихның да миллилектән өстен торган китаплары бар. Һәм аз да түгел. Ләкин, гөнаһ шомлыгына диик, һичбер милләтнең урта дәрәҗәдәге мәктәпләрендә тарих дәресләре милләт тәгасебеннән котылганы юк. Миллият рухы көчәйтелгән дәрәҗәдә, [бер халыкның] тарих китаплары [икенчеләрнекеннән] үзгәрә бара.

«Милләт рухы нигә кирәк?» – дип сораучылар табылыр. Әмма безнең сүзебез милли мәдрәсәләр турысында. Аны торгызырга теләгән кешеләр өчен милләт рухы, ягъни миллият [миллилек] шәхес рухы шикелле үк котылгысыз мәҗбүри нәрсә. Шуңа күрә милли мәдрәсәләребездә тарихи вакыйгаларны үзебезчә мөхакәмә итеп [тикшереп], үз ноктабыздан карап укытылырга тиеш. Мәдрәсәләрдә тарихны милли рухлы итүнең икенче төрле кирәклеге дә бар. Һәр милләтнең тарихын җыеп язу сорала. Бу эш шул милләтнең үзенең эше булырга тиеш. Үзенең нәселе турында сөйләгән бер руска җиде бабасыннан бирле католик бер француз: «Синең нәфрәтләндергеч бабаларың турында тикшеренергә нигә кирәк?! Фәнгә хезмәт булырлык нәрсәдер теркәгәннәр икән, рәхмәт. Әмма алар моны синең тарихың булсын дип эшләмәгәннәр», – ди. Без халкыбыз тарихы булдыру бурычын үзебез үтәргә тиешбез. Моңа без бурычлыбыз. Милләтебез тарихыннан сибелгән, таралган нәрсәләрне үзебез эзлик. Булдыра алган кадәр табып-җыеп, шуларны мәйданга куйыйк. Шул юлда хезмәт итәргә сәләтле, яраклы эзләүчеләрне, алар эшен оештыручы оешмаларны булдырыйк. Шундый эшкә әзерлекле кешеләр тәрбияләү мәдрәсәләребез өстенә йөкләнә. Яңа ысулдагы мәдрәсәләребезне тәмамлаучылар тарихыбыздан, хәзергә кимчелек¬ле дәрәҗәсендә генә булса да, азмы-күпме мәгълүмат алып, тарихи мәгълүматларны ничек җыярга икәнен белеп, күп йөздән берсенең, тарихка бирелгәне табылса, милләткә һәм тарихка зур хезмәт күрсәтүе өмет ителә.

Әлхәмдүлиллаһ! Яңа ысул мәктәп вә мәдрәсәләребездә тарих укытыла башлады. Аз вәкилчелекле укытучылар да, шөбһәсез, бик күп файда китерде. Әмма мәдрәсәләребезнең иң зур кимчелеге һаман тарих укыту өлкәсендә икәнен әйтмичә булмый. Мәктәпләрдә укыла торган «Кыйссасел әнбия» һич тарихка керми. Башка милләтләр моны дин дәресләре арасында гына укыталар. «Ислам тарихы» дип укытыла торган нәрсәләрнең дә исеме генә тарих, «Кыйссасел әнбия» дәвамы дип кенә саналырлык. Хәтта менә шуңардан да, һаваланып, мәдрәсәләргә хәзерге истилахча [термин] «дини мәдрәсәләр» исемен бирүдән тартыналар! Һәвәсе бар мөгаллимнәр христиан мәктәпләрендә христианлык тарихы ничек укытылганын күзәтсеннәр иде!

«Гомуми тарих» исемен зур шатлык белән программаларда күрәбез. Ләкин «исемен күрү» генә җитми. Башка милләт мәктәпләрендәге дәрәҗәдә укытылырга да тиеш. Әмма бездә дин тарихы, милләт тарихын башка милләт мәктәпләрендәге дәрәҗәдә укыту табылмый. Мәдрәсәләребезне тәмам иткән егетләр үз милләтләрен башкалардан яхшырак белә торган булып чыксалар, шулчакта мәдрәсәләребезгә «милли» исемен бирергә ярый.

Әмәвия, Габбасия, Госмания халифәләренең бер-берсенә охшашлы күпкатлаулы исемнәрен күңелдән өйрәнү өстенә, XIII (һиҗри) гасырда исламның ничек яшәгәне, ничек көчәйгәне һәм ничек зәгыйфьләнгәне тәфсыйле җитәрлек дәлилләр [фактлар] илә күрсәтелсә, мәдрәсәләребезгә «диния» сыйфатын тагарга килешер. Мәдрәсәләребез милләтебез тарихының башка милләтләр тарихлары янында урын алуына хезмәт итсәләр, динебез тарихын, башка милләтләрнең үз диннәре тарихын белүләре чамасында үз күзләре белән күреп белүенә васитә булсалар, менә шулчакта алар «милләт мәдрәсәсе, ислам мәдрәсәсе» була алырлар. Юкса мәдрәсәләргә, Гаяз әфәнде таккан «йөдәгәннәр йорты», «им-томсыз авырулар ятагы» исемнәре мәңгегә ябышып яшәячәк...

(Вакыт. – 1908. – № 374. – 25 сентябрь.)

Мәдрәсәләр һәм гарәп теле

Моннан элек язган ике мәкаләдә мәдрәсәләребездә әдәбият һәм тарих дәресләре укыту турында сүз кузгаткан идек. Бу мәкаләне иң күренекле урын тоткан гарәп теле дәресләренә багышлыйбыз. Дин исламның нигез китаплары гарәп телендә булганлыктан, дини мәдрәсәләребездә гарәп теленең әһәмияте мәңгелектер. Төркичә телебездә бик күп гарәп сүзләре бар. Ул гына да түгел, гарәп теле системасы да сизелерлек тәэсир күрсәткәнгә, үз әдәбиятыбызны яхшы төшенер өчен һәм төркичә иркен һәм хатасыз яза белер өчен дә, билгеле бер микъдарда гарәп телен белү сорала. Гарәпчәдән хәбәрдар булмаган мөгаллим хәзерге хәлдә, төркичә яхшы укыта алмаганы кебек, гарәпчә яхшы төшенмәгән шәкертнең имамлыкка һәм дин мөгаллимлегенә дә әзерлеге кимчелекле була. Гыйбадәт һәм догаларны, иман һәм ислам, әхлак турында булган кагыйдәләрне гарәп телендә йөртү бездә гадәткә кертелмәгәнлектән, аңлы мөселман булыр өчен дә гарәпчә белү сорала. Гыйбадәттә ни укыганыңны, Аллага мөнәҗәттә ниләр сөйләгәнлегеңне үзең төгәл аңламасаң, ул камил ышанулы һәм ихласлы дәрәҗәдә була алмый. Гыйбадәт һәм мөнәҗәт иң камил дәрәҗәдә булыр өчен, тел белән күңел арасында иң тыгыз бәйләнеш мөнәсәбәте булуы, телнең – калеб [күңел] сизгән нәрсәне генә сөйләве шарт. Гарәп теле бөтендөнья мөселманнары өчен уртак бер тел булганга, дини мәдрәсәләр өчен аның бу яктан да әһәмияте зур.

Мәдрәсәләребез өчен дин тарихы дәресе кирәклеге турында язган идек. Ислам дине, тарихын яхшы белер өчен, гарәп телен үз ана телең кебек төшенүдән башка чара юк.

Кагыйдәлелеге, нәфислеге, әдәбиятының колачлылыгы ягыннан, Көнчыгыш телләре арасында беренчелеге һәм дөньяның барлык телләре арасында тәфсилләп кагыйдәгә салынганлыгы ягыннан да, дини яктан, күз алдында тотылмаганда да, гарәп телен белүнең никадәр әһәмиятле нәрсә булганы аңлашыла. Шулай була торып та, иске мәдрәсәләребездә гарәп теленә тиешле игътибар каратылмады. 12-15 ел мәдрәсәдә ятучыларның уннан тугызы гарәпчә белмичә, ягъни белемсез чыгулары гаҗәп саналмый иде. Русиядә генә укып «мөтәләгасе чыккан» [белемле] зирәк кешеләргә хәйран калалар иде. Ул замандагы укыту буенча гарәпчә аңлау дәрәҗәсенә ирешү гаҗәп калмаслык та түгел. Гарәп әдәбиятыннан бөтенләй хәбәрдар булмаган кешеләрдән генә укып, гарәпчә белүгә Сибуянең үзенең исе китәр иде. Мәдрәсәләребезнең бу кимчелеге телгә алына, язмаларда күренә башлагач та, голамәләребезнең һәм шәкертләребезнең бу кимчелеккә җитди игътибар каратулары сәбәпле, мәдрәсәләребездәге ислахатьнең [яңаруның] шуннан башлануы бик табигый килеп чыкты. Гарәп телен аңлату өчен, төркичә китаплар языла башлау, гарәп теле мөгаллимнәре арасына гарәп әдәбиятыннан хәбәрдар кешеләр кушылу мәдрәсәләребездә гарәп телен укытуны шактый җанландырды. Дөрес, биредә, туңлыгыннан куптару, урыннан кузгатуда гарәпчә белмәүләрен ишетеп-аңлап гарьләнгән шәкертләрнең иҗтиһад күрсәтүләрен билгеләп үтү тиеш. Укыту ысулының берникадәр җиңеләюе – шул иҗтиһад җимеше. Соңгы 15-20 ел эчендә бик нык тырышып, укыту куәтенең яртысын шуңа сарыф итеп, гарәпчә укыту искедәге түбән баскычтан кузгалды. Әмма камиллеккә ирешүгә әле бик ерак. Бу уңышсызлыкта гарәп теленең барча башка телләргә караганда да читенрәк, кагыйдәләре искерәк, хәзерге кулланышыннан аермалырак булуларының да катнашы бар. Әмма төп сәбәпне укытучыларыбызда, китап [дәреслекләр] язучыларыбызда күрергә хаклыбыз. Чөнки хәзер дә әле гарәп теле мөгаллимнәре арасында гына түгел, укыту китаплары язучылар эчендә дә гарәп әдәбиятын төшенгән кешеләр, өйрәтү теле һәм аның китаплары ничек язылырга тиешлеген белгән кешеләр бик сирәк. Чын хәлне белмәгән кеше – ышанырлык түгел: «Карабаш»ны [иске тәҗвид китабы исеме] гына укып чыгарылган тәҗвид китаплары әле дә булганы кебек, «Будан» [фарсы телендәге борынгы гарәп теле грамматикасы] гына күргән язучылар тарафыннан язылган гарәп теле грамматикасы китаплары бар.

Моның өстенә шәкертләребезнең гарәп телен өйрәнергә керешкәннәрендә дә үз телләре кагыйдәләрен белмәүләре эшне кыенлаштыра. Чөнки ана теленең кагыйдәләрен яхшы белгән шәкерткә генә чит тел кагыйдәләрен аңлату ансат. Гарәп теле шикелле мең кагыйдәле телне начар дәрес китаплары буенча, үз телен белмәгән балаларга төшендерү мөгаллимнең картаюына мәдрәсә һавасыннан да яманрак тәэсир итәдер. Шуларны искә төшергәч, ихтыярсыз, танырга мәҗбүр буласың: яңа ысулдагы мәдрәсәләребездә дә гарәп телен укыту яңартуга бик мохтаҗ һәм түзеп торырлык хәлдә түгелдер. Бер чакта гарәпчә белмәвебездән көлгән заман, инде гарәп телен өйрәнүне төзәтү белән артык та озак маташуыбыздан көлсә кирәк. Безнең тәртипле мәдрәсәләребездә дә гарәп теленә сарыф ителгән кадәр вакыт һәм мәшәкать белән күршеләребез 2-3 чит тел өйрәнәләр. Мәсәлән гимназия һәм реальныйларда рус балаларының французча-немецчә өйрәнер өчен сарыф иткән вакытлары безнең шәкертләрнең гарәп телен өйрәнүгә сарыф иткән хезмәтеннән җиңелрәк һәм кызыграк икәне шөбһәсез.

Билгеле булганча, яңа мәдрәсәләребездә гарәп телен өйрәнүне яңартканда, гарәп теле дәресләренең санын иске мәдрәсәләргә караганда 3-4 өлеш күбәйтергә тырышылды. Дәресләрнең кызыклыгын һәм рәвешен яхшырту урынына өйрәнү вакыты һәм дәресләр саны гына арттырылды. Гарәпчә укытуның күп мәшәкать һәм күп вакыт соравына гына игътибар ителгәч, аны өйрәнергә теләүчеләр саны кимүенә гаҗәпләнергә туры килми. Гарәпчә өйрәнүнең аз матди файда китерүе дә искә алынырга тиеш. Мәшәкате башка телләргә караганда күбрәк. Дөньяда файдасы азрак булган телне савап өчен генә өйрәнүчеләрне табарга җиңел булмас. Гарәпчә бөтенләй белмәгән кешеләрнең дә савапка өметләре аз гына дә ким түгеллеге шәкертләргә дә яшерен түгел. Милләткә хезмәт итәр өчен, гарәпчә белмәгән кешеләргә дә бик күп эш бар. Замананың: «Кирәген кара!» – диюе һәм үзләштерү – уку вакытын кыскартырга мәҗбүр итүе тәэсирендә яшьләребезнең күңеле суынуы якынлыгын да онытмау зарур. Моннан соң ата-аналарның да балаларының гомере бик озак гарәп телен өйрәнеп узуыннан ризасызлануы, балаларына күбрәк файда китерә торган мәктәп эзли башлаулары бар. Мәсәлән, мөфти хәзрәт һәм казый хәзрәтләре, һәм милләтебезнең мәшһүр кешеләре үз балаларын мәдрәсәгә бирмәй, башка урыннарда укытуларыннан гыйбрәт алучылар күбәер. Французларның «Пападан да артык католик була алмассың», – дигән мәкальләрен үзгәртеп: «Мөфтидән артыграк мөселман була алмассың», – дия башларлар, мөселманлыкларын балаларын мәдрәсәгә бирүдән башка гына «җиренә җиткерергә» керешерләр. Мәдрәсәләребездә аз нәрсә өчен күп вакыт сарыф ителгәне яшьләр һәм картлар арасында фаш булып бетсә, аларга кем генә укырга килер? Гарәп телен аз вакытта файда китерерлек өйрәтүнең чарасы табылмаса, аны (госманлы мәктәпләрендәге кебек) милли мәктәп һәм мәдрәсәләребездән бөтенләй чыгарылу ихтималы күңелгә килә. Шуларны игътибарга алгач, мәдрәсәләрдә гарәп телен саклап калуның, гарәпчә укытыла торган мәдрәсәләребезгә заманның яман җилен кагылдырмас өчен, бер генә юл кала, ул да булса: мәдрәсәләрдә гарәп телен иң камил ысуллар белән укытып, бик тиз өйрәтү һәм гарәп телен өйрәтү өчен файдаланыла торган материалларның кызыклы һәм бай мәгьлүматлы булуы. Бу максатка ирешер өчен, гарәп теле кагыйдәләрен өйрәтә торган дәреслекләрне һәм уку китапларын төптән яңарту, моннан да бигрәк, гарәп теле укытучыларының гарәпчә белемнәрен тиешле югарылыкка күтәрү сорала. Өйрәтелүе җиңеләйтелмәсә, гарәп теленең татарлар арасында да юкка чыгасы бәхәссез нәрсә. Замана үзгәрүеннән хәбәрдар булу, аның таләпләренә җавап бирә белү сорала. Гарәп телен белүне Коръәнне аңлауга васита [арадашчы] итү дә, бу телне саклауга ярдәм итәчәк. Ә бит әле һаман: «Гарәп телен шактый озак (4-5 ел) өйрәнмәстән торып, Коръән мәгънәсен аңлар өчен кулланырга ярамый», – дип тыялар.

Гарәпчә укытуның ысул рәвешләре турында язарга бу мәкаләдә урын калмады. Язылган кадәреннән дә төп максат аңлашылса кирәк. Ул гарәпчә укытырга сәләте бар мөгаллим һәм мөдәррисләребезнең бурычы – гарәпчә укытуны бик җиңел яңа ысулга кую. Дәрес материалларын кирәкмәгән нәрсәләрдән арчып, өйрәтү срогын мөмкин кадәр кыскарту дигән таләпкә кайтып кала. Гарәп телен өйрәнүгә татарлар арасында шуннан башка чара юк.

(Вакыт. – 1908. – № 377. – 3 октябрь.)

Кереш мәкаләне һәм текстны басмага филология фәннәре докторы Мәсгут ГАЙНЕТДИН әзерләде.