Татар авылында – әрмән акценты

Азия якларыннан килгән мигрантларның балалары берничә елдан соң: “Татарстан – туган җирем!” – дип үз хокукларын даулаячак

Күптән түгел Азнакай якларына, бер зур гына авылга барып чыккан идем. Уттай кызу эш өсте. Бар халык – уракта. Эшләмәсәң эш көне, нәрсә ашарсың кыш көне, дигәндәй, авыл Cоветының, колхоз идарәсенең дә ишекләренә йозак элгәннәр.

Беркем юк дияр идең дә, авыл Cоветының җыештырылган, чип-чиста итеп себерелгән ишегалды чыр-чу бала-чага белән туп-тулы. Авыл җирләрендә балалар бакчалары күптән юк бит. Аларның башларына демократлар, “единорослар” җитте. Үзләре уракта булган ата-аналарның балалары шушы ишегалдына җыйналган. Хөррият биредә аларга. Кычкырып торучылар, тегене эшләмә, монда барма, дип тыеп торучы да юк. Җитмәсә, бер читтәрәк кәрҗине коелган иске тарантас тора. Башыңа әз генә фантазия дә өстәсәң, бер дигән уйнау урыны. Икенче баштарак юлдан бәрелеп кайткан, ишекләре каерылган колхоз “Волга”сы. Бәхетле булырга тагын ни җитмәгән?! Рә­хәтләнеп, чәчелешеп уйный балалар. Үзем дә сабый чагымны искә төшереп, сагынып, кызыгып карап торам боларга.

Ишегалдын бетереп чабышкан балаларга ирексездән игътибар иттем. Үзләренә әзрәк зуррак джинсыларының озын балак­­ларына бутала-бутала, абына-сөртенә чабышкан ма­лай-кыз­лар­ның барысының да чәчләре бөдрә. Йөзләре дә безнең Айрат, Нияз, Сөмбел, Суфияларга тартым түгел. Туктатып сорарга мәҗ­бүр булдым: “Кем малае, син кем улы?” – дим. Бер дә тотлыгып тормыйча: Егоян, Тигран, Петросян, Аванесян улы, диләр. Чәч­ләрен матур үргән кызчык­лар­ның да исемнәре йә Каринэ, йә Сабинэ.

Башка авылларга, Сарман, Мөслим, Чирмешән, Ютазы якларына барып чыксаң да шушы хәл. Бөтен республиканың татар авыл­ларын әрмән, таҗик, үзбәк балалары баскан. Балаларның күп булуы күңелле хәл. Әмма проблеманың икенче ягы да бар. Ул турыда әз генә соңрак.

Чеп-чи татар авылларында әрмән, таҗик балаларының үр­чүе беркадәр аңлашыла. Авыл-сала җирләрендә эш булмаганлыктан, бер дигән яшьләребез эш эзләп Себер якларына, һич югында Казан, Чаллы тарафларына китеп бетте, авылда калмады. Ә кыз балалар, ни генә булса да, ялгыз әти-әнисен ташлап китми. Шул ук вакытта йөзек кашыдай чибәр, озын толымлы, нечкә билле Мәйсәрә­ләребез, Кафия­ләребез парсыз, ирсез кар­тая башлады. Әле дә ярады, ялгыз картаймаска бәхетләренә авыл­­ларга уртаазиялеләр, кавказлылар килеп чыкты. Ишегалларын бете­реп чабышкан бөдрә чәчле әрмән, кысыграк күзле таҗик балалары менә кайдан килеп чыкты.

Әрмән диаспорасы татар җирлеген аеруча килештерде, үз итте. Килеп төшә авылга төрле яшьтәге егермеләп әрмән егете. Әйтик, бу авылда, сыер фермасында кечерәк кенә каравыл өе салырга кирәк. Әрмәннәрнең бригадиры, дөньяны күп күргән агай әлеге колхоз рәисе белән бик кыю сөйләшә. Каравыл өен салу ун меңгә төшә, ди. Ә мин йөз мең сум сорыйм, ди. Йөз мең сумның илле меңе сиңа, илле меңе безгә. Килештекме? Килеш­мичә соң? Илдә тәртип, һич төрле контроль юк.

Авылларыбызга көннән-көн керә, ныграк урнаша барган чит-ят халыклар, килмеш­әкләр авылларны кулга ала бара. Ки­бетләр, пилорама, кир­печ-таш салулар хәзер алар кулында. Казаны­бызның үзендә дә рестораннар, туклану урыннары әрмәннәр, грузиннар, әзәрбәй­җаннар, кытайлар, вьет­­намнар кулында. Автобусларны, троллейбус, трам­вай­ларны таҗик­лар, үзбәк­ләр йөр­тә, кондукторлар да чит халыктан.

Күп нәрсәләр турында исәп-хисап тотарга, уйланырга кала. “Без – татарлар!” дип күкрәк сугарга яратсак та, саныбыз бик аз бит. Булыр-булмас, тулыр-тулмас җиде миллион чамасы. Еллык үрчүебез дә бик түбән. Нәрсә булды безгә? Өстебездән йогышлы чирләр, эпидемия, холера да узмады. Әле Тукаебыз горурлык белән 1910 елда ук, егерме биш миллион халкыбыз бар, дип язган. Ул чордан бирле без һич югында илле миллион булырга тиеш идек. Ялагайланып, чик­ләнмәгән толерантлык күрсәтә торгач, кая югалып, кырылып беттек соң без? Татарстаныбыз һич югы мигрантлар хисабына артсын дипме, чит-ят халыкларга республика ишек­ләрен киң ачтык. “Килмешәк” атамасы авыр сүз. Үз адресыңа аны ишетергә язмасын. Шулай да әйтәм: кил­мешәкләрне республикабызга күпләп кертәләр. Өеңә өйдәш кертүнең дә бер чиге була. Без Мәскәүчә яшәргә өйрәнгән. Әм­ма мәскәүлеләр, урыслар толерантлыкны күрсәтергә әллә ни җыенып тормый. “Россия – урыслар өчен!” дигән фәлсәфәне алга сөрә. Урыс шовинистлары Мәс­кәүдә күпме чит милләт егетләрен, хәтта студентларын үтерде.

Мин Татарстанда яшәүче халыкларның ике корылтаенда да катнашып, Лениногорск районыннан унбер кешелек делегация булып бардык. Корылтайлар бик тантаналы шартларда узды. Толерантлыкны җәелдерү, ха­лык­лар арасында дуслыкны ныгыту турында бик мәгънәле вәгазьләр тыңлап кайттык.

Делегация составында Мор­два-Карамалкадан – мордва, Са­рабиккүлдән – авыл старостасы, Чуаш Чәрүшкәсеннән – почта хезмәткәре, Керәшен Федотовкасыннан – урта мәктәп укытучысы, урыс чиркәвеннән – батюшка, районның җәмигъ мәчетеннән яшь мулла һәм мин бар идек. Болар арасында бер генә килмешәк тә юк. Барысының да туган җирләре – Татарстан. Ә делегатлар арасында кемнәр генә юк.

Безнең арада гына да уналты мең украин яши икән. Татарстанда яшәп ризыкланучы чит-ят халыкларның кырыклап милли-мәдәни оешмасы бар. Һәр атнаны офисларына, милли штабларына җыелып, үз телләрендә сөйләшәләр, балаларын өйрә­тәләр, бииләр, җырлыйлар. Милли бәйрәм­нәрен билгеләп үтә­ләр, тарихларын өйрәнәләр, милли ашларын пешерәләр. Аларны беркем кыерсытмый, җәберләми, “кил­мешәкләр” дип тә атамый. Бер яктан караганда, бик яхшы. Без, татарлар, чын мәгънәсендә толерант халык. Әмма әлегә авылларыбыз урамнарында, шә­һәр җирләрендә дә озын балаклы джинсыларына абына-сөр­тенә чабышкан балалар, үсә төшкәч, аяк терәп, “Туган җирем – Татарстан!” диячәк.

Нык үрчеп, ишәеп китеп, өч-дүрт бүлмәле офисларына гына сыймый башласалар, нишләр­без? Украин, әрмән, вьетнам, кытайлар үзләренә аерым автономия таләп итмәс дип кем ышандыра ала? Үзебезне кысрыклый башламаслармы? Бакча иясенә түтәл юк, дигән хәлгә калмабызмы? Икенче Карабах килеп чыкмасмы? Гасырлар дәвамында гомер иткән авылларыбыздан, шә­һәр­ләребездән кумаслармы?

Тагын шуны әйтәм әле. Рос­сиянең кайсы өлкәсен алсак та, татарлар ун меңләп тә, йөз мең­ләп. Калининградтан алып, Сахалинга, Камчаткага кадәр шулай. Халык саны алганда 5 миллионнан чак кына арта. Бу хәтле генә халык саны белән үз ак­чаңны бас­тырып та, гаскәр-ар­мия тотып та булмый. Суверенлык турында уйлыйсы да юк. Үз акчасын булдырган, бастырган ил генә суверен дәүләт була ала. Мин шуннан нык шикләнә башладым. Җан исәбе алган саен татарларның баш санын киметеп күрсәтүдә әллә бер-бер бик усал мәкерлек ятамы? Моны ныклап тикшерергә, ачык­ларга кирәк. Һич кичекмичә!

Яраткан оныгым Арыслан Йосыпов, Казан университетын “бик яхшы”га тәмамлап, аннары Кытай­ның башта Канша, соңын­нан Ганҗау вузларын бетерде. Хәзер 37 нче номерлы Гонконг университетында галим булырга укый. Дөньяда “альма-ма­тер”­ларга, укы­­ту-гыйлем би­рү­­ләренә карап, номер сугып йөртү га­дәткә кер­гән. Беренче номер Американың Гарвард университетына сугылган. 2 нче һәм 3 нче номерлар Англиянең Кембридж һәм Оксфорд университетларында. Казан университеты йөз дә фәлә­ненче урында.

Бу турыда озаклап сүз куер­туымның сәбәбе шул: барысы 16 млн кеше яшәгән, оныгым укыган Гонконгта милли мәсьәлә бөтен­ләй юк. Заманында бу җирләр Кытай территориясе була да, хәзер анда кем генә яшәми? Арыслан укыган 33 кешелек груп­пада татар, пуштун, үзбәк, төрек, кытай, сайгон, америкалы, инглиз, Африка негрлары, вьетнамлылар укый. Барысы да инглиз телендә сөйләшә; ашый, эчә, гыйлем ала. Ә менә андый дә­рәҗәгә, югарылыкка ирешү өчен безнең сөйгән Татарстаныбызга Андромеда йолдызлыгына кадәр ерак араны узар­га кирәк. Әмма, шул дәрәҗәгә омтылабыз дип, тарихта тирән булган эзен-йөзен югалтырга куенында типкән ярсу йөрәкле бер татар да риза-разый булмас. Аннары шуны да онытмыйк. Без бит Исәй баһа­дирның улы, Тәмуд­җин, ягъни Чыңгызхан өммәтен­нән. Кан тамырларыбызда бүген дә бөек Чыңгызхан каны акканын онытмыйк.