Таккүз (Серле хикәя)

Без, Казан каласыннан Урал якларына сәяхәткә чыккан өч кеше, Белорет каласындагы бер типтәр йортына фатирга төштек. Максатыбыз бу яклардагы риваятьләр, әкиятләр, маҗаралы хикәяләр җыйнау иде. Бер уңайдан Урал тауларын да күреп китәргә иде исәп.

— Ямантауга якын бармагыз! — диде хуҗабикә. — Анда Таккүз яши.

Имеш, Ямантау мәгарәләренең берсендә Таккүз исемле дию яши икән. Таккүз кайчандыр ике күзле, җөп күзле булган, ләкин Урал батыр орышта аның бер күзен чыгарган да, дию бер күзле, так күз булып калган. Сыңаркүз иң олы мәгарәне үзенә сайлап, шунда яши, мәгарәсенә якын килгән кешеләрне кунакка дәшә. Кунаклар мәгарәгә кергәч, дию тау куышын таш белән бастырып куя. Аннан беркем дә чыга алмый. Таккүз гаять зиһенле дию икән, тоткындагы кешеләрне ул яхшы ашата, эчертә, алар белән зыялы әңгәмәләр кора, кешеләр симергәч, ул аларны тотып ашый, ди. Таккүз үзенә катлаулы табышмаклар, мәсъәләләр биргәнне бик тә хуплый. Һәм нинди генә катлаулы сораулар булса да ул аларны бик тиз чишә, әгәр дә куелган сорауга өч тәүлек эчендә җавап табалмаса, аның көче бетә. Тау куышы үзеннән үзе ачылып китә, кешеләр иреккә чыга, ди. Ләкин моңа чаклы тау куышыннан чыкккан кеше булмаган, ди.

Безнең экспедиция составында өч кеше, дидем. Мин, фәкыйрегез, өйләнә алмыйча йөрүче карт буйдак, өлкән фәнни хезмәткәр Сайраш, гыйлми дәрәҗәсе булмаган, сазаган карт кыз Залидә.

Дәрәҗәләр буенча Сайраш белән без аннан югарырак булсак та, белем ягыннан Залидә бездән күпкә өстен кебек сизәм. Ул тыныч холыклы, кияүсез калганына ияләнгән, кияүгә чыкан кызлардан ул көнләшми дә кебек. Матур гаилә корганнарга карап ул сөенә. Ләкин сизенәм мин, аның яшертен хыялы бар: гаилә кору, балалар үстерү. Ир-егетләр аңа игътибар итми. Әллә бар ул, әллә юк. Фән темасында гына ирләр аның белән сөйләшә. Сайраш, гомумән, аны хатын-кызга да санамый.

Киттек Урал тауларын карарга. Сайраш та, Залидә дә, мин дә: әйдәгез, Ямантауны барып күрик, димәдек. Сүз куешкандай, без Ямантау тарафына юл алдык.

Ямантау диңгез өстеннән 1600 метр биеклектә булып, анда менеп җитәр өчен шактый көч сарыф итәргә кирәк булды. Ярый әле, без сәяхәткә ныклап әзерләнгән идек, тау араларында йөрерлек аяк киеме, чатырлар, учак тергезер өчен әсбаплар, ашау-эчү җаен да караган идек. Компасыбыз да бар иде. Ләкин без адаштык. Йөреп арыгач, чатыр корып йокларга яттык. Иртән торып тагын йөреп киттек. Күпме генә йөрсәк тә без Ямантау башына барып чыга алмыйча гаҗиз булдык. Тагын ялга туктадык. Дусларым пошаманга төште, сиздермәскә тырышалар. Шулай йөри торгач, алган ризыкларыбыз да бетте, без ачыга-кибегә башладык. Ике тәүлек ризыксыз, сусыз йөреп, хәлдән тайдык. Безнең уен фаҗигага охшап калды. Сайраш каушаган, шомлана, дәшми, минем дә эчтә курку, Залидә генә тыныч күренә, ул безне юата. Сәяхәтләрдә тәҗрибә туплаган булсак та, без таулар арасында ничек ризык табарга икәнен белми идек. Кайтыр юлны тапмасак, без ачтан үләчәкбез, дигән шом сызылып узды.

Чатыр корырга хәл юк иде, без өчебез өч җиргә биштәрләребезне ташлап ял итәбез.

Шул чак тау куаклары артыннан бер егет килеп чыкты. Өчебез бердән кычкырдык:

— Котылдык! — дидек.

Егетнең бер күзе кара чүпрәк белән бәйләүле иде.

— Югарырак менгәнсез шул! — диде егет.

Ул янга аскан букчасыннан шешәле су чыгарып, Залидәгә сузды. Залидә ике йотты да шешәне миңа бирде, мин дә бер-ике йотканнан соң Сайрашка бирдем.

— Әйдәгез! — диде сәер егет. — Минем куышыма. Анда ризык та бар, җылыда ял итәрсез.

Ул куаклар арасына ташланган ике куян, бер көртлекне алып, алдан китте.

Бераз баргач, без тау куышына килеп җиттек. Тау куышы алагаем зур түгәрәк таш белән бастырып куелган иде. Без биштәрләребез белән маташкан арада егет нидер кылды, таш капкач күчте, без тау куышына кердек. Без керүгә үк егет тагын нидер кылды, әлеге таш мәгарә авызын каплап куйды. Мәгарәдә якты иде. Монда җәнлек тиреләре белән капланган таш сәкеләр, диварларга кеше сөлдәләре эленгән, уртада учак, казан, алда тагын бер куыш. Егет шул куышка кереп китте дә тиз генә әйләнеп тә чыкты, теге егет урынында сыңар күзле алагаем зур гәүдәле дию иде. Безнең гаҗәпләнгәнне күреп, дию көлде:

— Курыкмагыз, бу мин — Таккүз! — диде. — Ашагыз, эчегез, сез монннан чыга алмаячаксыз. Бары тик мин сез куйган табышмакларга җавап бирә алмасам гына сезгә юл ачылыр. Ләкин әле моннан чыга алган кеше булмады. — Ул кеше сөякләренә ишарә итте. — Әнә, табышмак белмгәннәрнең сөлдәләре! — диде.

Без телсез калдык.

Сайраш капчыгын ташлап, үкерә башлады:

— Нәҗес! Җирәнгеч хайван! Чыгар безне моннан!

Минем дә хәл мөшкел иде, ләкин мин куркуымны күрсәтмәскә тырыштым. Дию ул арада куяннарны тунап, көртлекне пешекләп, казан асты. Учак көлендәге утлы күмер тиз көйрәде, Таккүз учакка утын ташлады да янә үз куышына кереп китте, ул аннан чүлмәк алып чыкты:

— Монысы ширбәт! — диде Таккүз, һәм Залидәгә чүмеч сузды: — Бал кушып ясалган эчемлек. Татып багыгыз!

Сайраш һаман чәбәләнә, Залидә берни булмагандай чүлмәктән ширбәт чумырып алды да эчә башлады.

— Татлы ширбәт! — диде кыз.

Мин дә эчтем, чыннан да эчемлек гаять ләззәтле иде. Аңынчы куяннар белән көртлек ите дә өлгерде, без бер гаилә кебек, учак тирәли табын ясап утырдык, Сайраш та канәгатьсез мыгырдап, безгә кушылды.

— Күрәм, сез фән белән шөгыльләнәсез! — диде хуҗа. — Минем гел бертөрле яшәешемә сез якты нур алып килдегез. Безнең кичәләр гаять кызык узар дип уйлыйм. Сезнең кайсыгыз алдан симерсә, мин шуны ашармын. Аңынчы сез миңа табышмаклар, сораулар бирерсез.

Эчтән генә уйлап куйдым, беренче булып Сайраш симерәчәк, чөнки ул инде болай да симез.

Әйе, Таккүз атлы дию мәгарәсендә безнең гел бертөрле тормышыбыз башланды. Сайраш та бар булган табышмакларын әйтеп бетерде, мин дә четерекле сораулар бирдем, Таккүз аларны бик тиз чишеп, сорауларга тиз җавап биреп, безне хәйран калдырды. Чират Залидәгә җитте.

— Тыңлагыз! — диде Залидә көннәрдән бер көнне. — Бер падишаның өч кызы булган. Икесе бик тә уңган, тиктормас, өченчесе үшән, ялкау, йокы чүлмәге булган ди. Бу пошмасына кияү табылмас, уңганнарына кияү тиз табылыр әле дип падиша иң башта төпчек кызын башлы-күзе итәргә хәйлә корган. Падиша халыкны, булачак кияүләрне мәйданга җыйган. Өч бертөрле казан астырган, казаннарга бер үк микъдарда су салынган, һәр казан янына берәр кызын куйган да игълан иткән: барысына да бер тигез шарт, бер тигез ризыклар, бертигез утын, кайсы кызымның казаны алдан кайнап, ашы өлгерә, шул кызымны беренче булып кияүгә бирәм, дигән. Иң башта ялкау кызның казаны кайнаган. Һәм ул шаһзадәгә кияүгә чыккан. Ни өчен аның казаны алдан кайнаган?

Таккүз аптырашта иде.

— Кызык! — диде мәгарә хуҗасы. — Кызык! Миңа уйларга вакыт кирәк.

Дию куышына кереп, юк булды. Бер көн узды, икенче көн узып бара Тоткынлыктан котылдык дип торганда гына дию башваткычның чишелешен әйте:

— Уңган кызлар: казаным кайчан кайнап чыгар икән, дип ашның тозы таманмы, дип казан өстен ара-тирә ачып-ачып караштырганнар, ялкау кыз бер тапкыр да казан өстен ачмаган, казан кырында йоклап утырган, аның казаны тизрәк кайнаган, ашы тизрәк өлгергән.

Дию тантана итә, без сөмсеребез коелган килеш йокларга яттык.

Икенче көнне Залидә тагын табышмак әйтте:

— Әйт, Таккүз! Икедә өч, өчтә ике — нәрсә ул?

Бу юлы да дию аптырашта иде, җавапны ул тиз генә табалмады. Өченче көнгә киткәндә тагын әйтте:

— «Ике» сүзендә өч аваз, «өч»сүзендә ике генә! — диде.

Тагын йокларга яттык. Залидә төннәр буе йокламый иде, барыбыз да белгәннәребезне Таккүзгә әйтеп бетердек, Залидәнең дә запасы бетте, ул табышмакларны үзе уйлап чыгара иде булса кирәк.

Ул арада Сайраш тәмам симереп өлгерде. Таккүз мине тотып ашар дип төне буе борсаланып чыга.

— Дию Таккүз! — диде Залидә. — Менә бу йон бөртеген турайтырга синең куәтең җитәрме?

Төкне күргәч, Таккүз шаркылдап көлде.

— Мин андый төкне генә түгел, тимер капкаларны, тимер бүрәнәләрне дә турайтам, клиндер ясый мин алардан.

Залидә Таккүзгә йон бөртеген бирде. Дию-егет төкне турайтып карады, төк янә бөгәрләнеп килде. Тарта торгач, йон өзелде, ләкин тураймады.

— Яңасын бир! — диде дию.

Залидә кесәсеннән яңа төк чыгарып бирде. Дию төкне ике башыннан таш белән бастырып, төнгә куеп та карады, төк тураймады, ташларны алуга ук янә бөгәрләнеп килде.

Залидә челтерәп көлде, Сайраш та елмайды.

Өченче көн бетеп килә иде. Таккүз йонны турайта алмады.

— Юк! Булмый! — диде Таккүз һәм шулчак мәгарә ишеге ачылып китте, тоткыннар иреккә чыкты.

Аерылышыр алдыннан бичара Таккүз Залидә алдына тезләнеп:

— Зинһар, әйт, — диде. — Нинди төк булды ул мин турайта алмаган?

Залидә әйтте:

— Шул нәрсәмнең йонын да турайта алмагач, син нинди дию инде, такбаш! — диде.

Таккүз мәгарәсенең ишеге янында үкереп елап калды, без таудан төшеп, туры юлны табып, кайтып киттек.

Казанга кайтканда мин күземне Залидәдән алалмадым, ул миңа шундый гүзәл булып күренде, мин аңа үлеп гашыйк идем. Казанга кайткач, без өйләнештек.