Ялган диплом “бизнес”ы, яки Аттестат нигә кирәк?

Моннан бер-ике ел элек класс җитәкчесе булып эшләгән укытучыларның берсе кызыклы вакыйгага тап була.

Чыгарылыш сыйныфын тә­мамлап килүче, әмма укуга бик битараф карау сәбәпле, БДИда “яну” куркынычы зур булган укучысы язмышы өчен борчылып, аның гаиләсенә әтисе бе­лән сөйләшергә барган ул. Улының аттестатсыз калу куркынычына әти кеше әллә ни хәвефләнмәгән. “Кара әле, энем, аттестат минеке дә юк ул”, – дигән һәм укытучы егетне үз каралтысы белән танышырга чакырган. “Менә бу тракторны үткән ел үзем кулдан җыйдым, арбасын әле әмәлләп бетереп киләм. Менә монысы минем умарталар. Фәләнчә центнер бал суырттым үткән ел”, – дип таза хуҗалыгы белән таныштырган һәм мантыйкый нәтиҗә­сен ясап куйган: “Аттестат нигә ки­рәк?” Чынлап та, ку­лың эш белә икән, белем турындагы рәсми документ­ның әллә ни әһә­мияте юк та инде аның, тормыш болай да җырлап бара бит.

...Әмма дөнья бу! Аттестат кына түгел, югары белем турындагы диплом өчен игълан ителмәгән узыш-ярыш бара бүгенге Россиядә. Туксанынчы елларда капитализм белән бергә килеп кергән диплом сәүдәсе әле дә гөрли. Инде укучы аңлый башлагандыр: язмада сүз югары уку йортында укып, имтиханнар тапшырып, кулга алган диплом хакында түгел, ялган диплом турында бара. Дөрес, вузда ришвәт түли-түли алып чыккан дипломны да чын диплом дип атарга ярамый инде яравын, тик мондый диплом артында белем тормаганын исбатлау кыенрак. Кыен дисәк тә, алай ук мәшәкатьле дә түгел: бер сорау биреп карау белән кемнең кем икәнен белеп була. Әмма дипломның дөрес түгел икәнен рәсми рәвештә исбатлап булмый мондый оч­ракта. Әйтик, “Вести” кана­лында бервакыт югары уку йортын тә­мамлаган юристтан: “Россия Конститу­ция­се­нең 1 статьясы нәрсә турында?” – дип сорадылар, җавап урынына тынлык урнашты. Моны карап торган укучы улым һәм кызым кычкырып көлде һәм 1 статьяны яттан әйтеп тә бирде. Җавап­ның ни­чәнче класс дә­ресле­генең кайсы урынында икәнен дә исләренә тө­шерделәр. Үземнең дә юридик консуль­тациягә мө­рәҗәгать итеп бер үк сорауга өч белгечтән өч аңлатма (берсе икенчесен юкка чыгара торган) алганым бар. Белемсез табиблар, инженерлар, надан сәясәтчеләр белән беркемне дә шаккатыра ал­мыйсың бү­ген. Тик алар арасында вуз аудиториясе ишеген ачып та карамаганнарның миллионнар булуы шаккатыргыч факт булырга тиеш. Төрле чыганаклардан алынган мәгълүматларга караганда, Россия күлә­мендә елга ике йөз меңнән алып ярты миллионга кадәр ялган диплом сатыла. Ялган диплом белән тотылган операция ясаучы хирурглар, авиация двигатель­ләрен тикшерү­че техник хезмәткәрләр, очучылар, шәһәр мэрлары һәм күп төрле профессия вәкиллә­рен очратырга була. Татарстанда, әйтик, Нурлат урта мәктәплә­ренең берсендә директор булып эшләүче ялган диплом иясе тотылды. Гомумән, ялган документ эшләү – киң колачлы һәм табышлы бизнес, дипломнан тыш теләсә нинди финанс документын эшләтеп алып була, хезмәт кенәгәңдәге язуларны сиңа кирәкле юнә­лештә, ди­пломыңа туры китереп үзгәртеп бирәләр, пенсиягә чыга аласың, субсидия аласың, салымнардан качарга була һәм башкалар, һәм башкалар... Мө­һер­ле-имзалы ялган документларны дәүләт оешмалары ала, шуларга таянып гозе­реңне үти­. Дөрес, ришвәт кирәк инде. Дипломның дәү­ләт үрнә­гендәгесен, беркем дә берничек тә бәйләнә алмый торганын алырга телә­сәң, зуррак акча түлисең, фальшь икәнлеге ачыклану мөмкинлеге күбрәк булган саен документлар арзанрак тора. Ялган кенәгә бизнесының технологияләре яхшы эшләнгән һәм ул ачык­тан-ачык, легаль рәвештә бара.

Диплом кирәкми ди­гәннәр дә аңа кызыгып куярга мөмкин. Әйтик, язма башында аттестат нигә кирәк дип күкрәк киергән әтинең дә авыл хуҗалыгы уку йортын тәмамлау турында дипломга кызыгып куюы ихтимал, чөнки “яңа эш башлаучы фермер”га әйлә­нәсең һәм хө­күмәт грантын аласың килсә, нәкъ менә шундый диплом кирәк. Акчалы булу өчен кулың эш белү генә җитми бу очракта.

Диплом һәм ялган бе­лешмә сәүдәсенең гөрләве, әлеге “бизнес” рөхсәт ителгән ми­кән әллә дигән сорау уята күңелдә. РФ Җинаятьләр ко­дексының 327 статьясы җавап бирә бу сорауга: өч елга кадәр ирекне чикләү яки дүрт айдан алты айга кадәр кулга алыну, яки ике елдан дүрт елга кадәр иректән мәхрүм итү каралган 1 пунктта ук. Ялган документны яисә мөһер­не генә ясаган өчен, саткан өчен аерым җавап­лылык, сатып алган өчен шулай ук җәза каралган. Статья озын, аның әле комментарий-шәрехләре дә байтак. Хокук саклаучылар бу статьяны белә­ләрдерме (РФ эчке эшләр министры Рәшит Нур­галиев белдерүеннән кү­ренгәнчә, алар арасында да ялган дипломлылар бихисап), мондый төр җинаятьләр өчен җәза бирелми диярлек. Дип­лом сатучылар белән элем­тәгә керсәң, җә­заның символик кына булачагын әйтеп юаталар.

Бу темага алынырга этәргечне берничә тапкыр электрон почтама диплом сатып алырга тәкъдим иткән хәбәрләр килүе бирде. Бу эш турында рәсми мәгълүмат алырга теләп, интернетны файдаланырга булдым. Ике министрлык һәм республика прокуратурасының интернет кабул итү бүлмәләре аша аларга мөрә­җәгать иттем. Җаваплар бер ай эчендә килергә тиеш – Россия законы шундый. Иң беренче булып Эчке эшләр министрлыгы җавап бирде. Икътисадый иминлек һәм корруп­циягә каршы көрәш буенча 5 нче оператив эзләү бүлеге җитәкчесе И.Р.Сафиуллинның ми­нем өй адресына җибәргән рәсми хатыннан шул аңла­шыла: Татарстан Республи­касының хокук саклау органнары тарафыннан 2010 елда 327 статьяга караган 434 җинаять ачылган, ә 2011 елның 11 ае дәвамында ук (сорау ноябрь ахырында би­релгән иде) 573 җинаятьнең очына чыкканнар. Мәгариф министрлыгыннан да үз вәкаләтләренә туры килә торган җавап бирделәр. Бары тик республика прокуратурасы гына, мине гаҗәпләндереп, сорауны игътибарсыз калдырды. Әгәр сүз прокуратура турында бармаса, моны онытырга да булыр иде (рәсми җаваплар башка җир­дән алынды бит), әмма законнар үтәлешен тәэмин итәргә һәм башкалардан шуны таләп итәргә тиешле оешманың канунны үзе үтәмәве битараф калдырмады. 24 ноябрьдә би­релгән сорауга җавап булмагач, 12 гыйнварда аны кабат юлладым һәм инде аны прокуратура тарафыннан канунның ни өчен үтәлмәве турындагы өстәмә белән тулыландырдым. Җавап тиз булды бу юлы: мине – өй телефоныма шалтыратып, район прокуратурасына чакырдылар һәм шунда барып сорауның ни өчен һәм нәрсә турында булуы хакында аң­латма язарга туры килде. Бу юлы инде җавапсыз калмас­сың, дип вәгъдә иттеләр район үзәгендә.

Россия күләмендә дә, Татарстан масштабында да соң­гы вакытларда ялган документларга каршы көрәш башланып килә. Тик ул эленке-салынкы, теләр-теләмәс кенә бара дигән тәэсир калдыра. Теләк һәм ихтыяр булганда, бу “бизнес”ны тиз һәм нәтиҗәле рәвештә тар-мар итеп булыр иде, чөнки һәр авыл кешесе ялган мөһерле документны кайдан алырга икәнен белә, фальшь белән сәүдә итүче фирмаларга барып, белешмә ала. Прокуратурада исә конкрет факт сорыйлар.