«Монда кеше күмелгән, басмагыз»

Әнием Биектау районының Ювас авылында дөньяга аваз салган. Аның бертуганы Харис абыйны 16 яшендә Суслонгер лагерена алып киткәннәр. Әнинең: «Күп газаплар күреп, зур нужалар белән ашарына илттек», – дип сөйләгәне хәтердә.

Күз алдына китерү дә читен: үзе дә ачлыктан интеккән әни абыйсына күпме ашамлык алып бара алгандыр инде… Ахыр чиктә Харис абый Суслонгерда ачлыктан үлгән. Әрнү-газап урыны булган Суслонгер лагерен күптән барып күрәсем, абый рухына, шунда җан бирүчеләр рухына дога кыласым килә иде. Ниһаять, җае чыкты.

Теләгемне үтәдем, әмма күңелдә төер калды: «Никто не забыт, ничто не забыто», – дип сөйләргә яратсак та, илнең канлы тарихы булган лагерьга тиешле игътибар юк икән, онытылып бара. Аны табу да мең җәфа, юл күрсәткечләре  дә юк. Урман эченнән 7 чакрым барасы. Зиратта истәлек ташлары бар икән үзе.

Ләкин без ул исемлекләрдә үзебезнекеләрне таба алмадык. Лагерь корбаннарының төгәл саны әле дә билгеле түгел икән. Сугыш чорында бирегә корал белән эш итәргә өйрәнергә китерелгән солдатларның эшләгән, газап чиккән, кан, яшь койган җирләрен тетрәнеп карап йөрдек, күзләребездән яшьләр тамды да тамды. «Монда кеше күмелгән, басмагыз», – дип кисәтү максатыннанмы икән, байтак урында өчпочмаклап таяклар бастырып куйганнар, алардан ерак түгел чокыр-чакырлар да хәтсез. Тагын да аскарак төшмәдек, анда инде үтеп йөрерлек түгел – чытырманлык.

Татарстанның кайбер төбәкләре – әйтик, Саба, Кукмара, Югары Ослан һ.б. районнары монда һәлак булган якташлары истәлегенә һәйкәлләр куйганнар, гомуми һәйкәл дә бар, үткәннәрдән гыйбрәт алырлык музей да оештырылса яхшы булыр иде, дигән теләк тә уянды күңелдә. Суслонгерга әни исән-сау вакытында бара алмавыбыз да йөрәкне гел сыкратып тора.

Рәмзия Сафина 

Фото: moypolk.ru