Тукай клубы

Бик күпләрнеке кебек, минем яшьлегем дә Тукай клубы белән аерылгысыз бәйләнгән. Язучылар өчен үзара аралашуның, укучылар белән очрашуның әһәмия­тен күпләр беләдер. Әдәби мохит булмаса, әдәбият та сүнә, юкка чыга. Шуңа күрә язучыларның үз клубы булу бик табигый нәрсә. Үткән гасырның утызынчы елларында Матбугат йорты салынгач, аның бишенче катында зал нәкъ менә язучыларга клуб итеп тәгаен­ләнә. Һәм аны беренче көннәреннән үк Тукай клубы дип атый башлыйлар.

Бу урында Тукай клубының элгәресе – Октябрь инкыйлабына кадәрге Шәрык клубын искә төшереп китү зыян булмас. Монда да әдә­бият әһел­ләре, сәнгать эшлекле­ләре җыелган, төрле ки­чәләр үткән, клуб татар мәдә­ния­тенең үзәгенә әверелгән. Әлеге клуб та Тукай исеме белән бәйле, биредә ул әдә­бият сөючеләр каршында ши­гырьләрен укыган, төрле бә­хәсләрдә катнашкан, 1910 ел­ның 15 апрелендә бө­ек шагыйребез үзенең “Халык әдә­бияты” дип аталган лекциясен сөйләгән.

Истәлекләрдән билгеле – Баумандагы Матбугат йортын салганда даими өмәләр үткәрелгән һәм монда татар мәдәниятенең киләчәгенә ышанган студентлар да, гади эшчеләр дә бик теләп катнашкан. Мәрхүм язучыбыз Ибраһим Сәлахов язмаларыннан беләбез, йортта язучыларның Тукай исемендәге үз клублары да булачагын белү өмәче­ләрне эшкә тагын да дәрт­ләндереп торган.

Тукай клубының эшчәнлеге турында саллы бер китап язарга мөмкин. Ул – татар әдәбияты тарихының бер өлеше. Сугыш елларында язучыларны биредән туры сугышка озатканнар. Аларның шактые ут эченә китәр алдыннан биредә соңгы тапкыр сәхнәгә күтәрелгән, укучылары белән очрашкан. Мәскәү­дән килгән урыс язучылары (алар арасында мөһаҗирлектәге чит ил әдипләре дә була) фатирга төшкәнче нәкъ менә Тукай клубында яшәп ала.

Минем яшьлегем дә Тукай клубы белән аерылгысыз бәйләнгән. Сиксәненче елларда, клубның директоры, танылган шагыйребез Әхмәт Рәшит булганда, монда атна саен “Әдәби җомга”лар, шигырь, музыка кичәләре үтә иде. Залга халык сыймый, ишеккә ке­ше­ләр тыгылган, үрелә-үрелә сәхнәгә карыйсың, ә анда – Нәкый Исәнбәт, Хәсән Туфан, Сибгат Хәкимнәр... Казанга ки­леп чыккан әдипләр белән очрашулар булып тора: Кайсын Кулиев, Мостай Кәрим, Наҗар Нәҗми... Әдәби ел йомгаклары (ә алар ул елларда ике-өч көнгә сузыла иде), ачык партия җыелышлары (шул ук әдәби җыеннарның ул замандагы атамасы) бары тик биредә уза. Зур түрәләр сәхнә түренә килеп кунаклый. Язучылар аларны хуҗаларча каршы ала, гүя монда аларга Тукай портреты эленгән стеналар да теләктәш.

Язучылар берлеге Мөштәри урамындагы (ул чакта Комлев) йортка күчкәч, Тукай клубының эшчәнлеге монда дәвам итте. Биредә элекке бай пулатына өстәп салынган бинада клуб өчен махсус зал бар иде. Туксанынчы еллар башында иң истә калган вакыйга, мөгаен, Ельцин белән очрашу булгандыр. Бу хакта минем “Ельцин түбәтәе” ди­гән хикәям дә бар. Хәер, аннан башка да бу залда нинди генә очрашулар, нинди генә кичәләр булмады...

Мәгълүм булганча, быел Язучылар берлеге бинасында төзекләндерү-реставра­ция эшләре башланды, ә аның тирәсендәге йортлар, шул исәптән, Тукай клубы урнашкан бина да сүтелде. Алар урынына, төп бинаны тө­зекләндерү шарты белән, инвестор ике торак йорт салырга рөхсәт алды. Ә Тукай клубы төп бинаның икенче катында урнашасы иде. Моның өчен андагы бер стенаны сүтеп, аның урынына ике-өч колонна кую кирәк дип ниятләнде. Белүемчә, бу турыда башта ук Мәдәният министрлыгы, та­рихи-мәдәни һәйкәлләрне саклау идарәсе һәм инвесторлар белән килешенде. Иң мөһиме, Татарстан Президенты Рөстәм Миң­неханов та моңа үзенең фатихасын бирде. Фатиха бе­лән бергә, аның күрсәтмәсе ниге­зендә, Тукай клубын булдыру өчен 62 млн сум күләмендә өстәмә акча бү­ленде.

Төп бина янындагы йортлар сүтелгәч һәм төп бинада төзекләндерү эшләре башлангач (димәк, артка юл калмагач!), проекттан Тукай клубының кинәт “төшеп калуын” белдек. Тарихи-мәдәни һәйкәлләрне саклау идарә­сендә аңлатуларынча, тарихи йорт эчендә андый үзгә­решләр кертергә ярамый, янәсе. “Болгар” кунакханәсен җимерергә ризалык биргән әлеге идарә Язучылар йортында Тукай клубын булдырмауны тарихи йортларны сакларга теләве белән аңлата!

Тарихи-мәдәни һәйкәлләрне саклау идарәсенең артында Президент ихтыярын да санламаучы нинди көчләр тора икән? Минемчә, алар Тукай клубын булдырмау гына түгел, ә бөтенләй әлеге тарихи йортны язучыларга кайтарып бирмәскә җыена! Кайтарып биргән очракта да, язучылар, әдәбият сөючеләрне бергә сыйдыра алмаган бинаны авыз тутырып Язучылар йорты дип атап булырмы? Мәсәлән, әдипләрнең Мәскәү­дәге Үзәк йортын (ЦДЛ) аның залларыннан башка күз алдына кем китерә ала?

Тукай клубы – “Болгар” ку­накханәсе, Матбугат йорты кебек үк татар мәдәниятенең символы. Символлары бете­релгән, хәкарәтләнгән мәдә­ниятне буу, таркату һәм тә­мам юкка чыгару өчен озак вакыт кирәкми.

Димәк, татар мәдәнияте (милләт!) кемнәр тарафыннандыр тарих сәхнәсеннән китәргә хөкем ителгән? Мин үзләрен татар шагыйре, татар язучылары дип санаган кеше­ләргә, милләт дип даими теш агарткан әһелләргә эндә­шәм: әгәр дә китәргә язган икән, халык (һәм түрәләр дә) үз әдәбиятына, мәдәниятенә битараф икән, мескен булып түгел, ишекне каты ябып, аягүрә китик! Тарих алдында йөзебез ак булыр.

Шунысын да онытмыйк – үзләрен гаять тә кодрәтле санаучылар, татар мәдәнияте­нең язмышы белән уйнаучылар кемнәр алар? Тарихтан беләбез: үз мәдәниятләрен, үз дәүләтләрен корыткан бәндәләрне (XVI гасырдагы морзаларны гына искә тө­шерик!), кирәкләре беткәч, үзләрен дә тарих сәхнә­сеннән куалар. Бернинди мал да, ләббәйкә­лек тә коткарып калмый, дә­ригъ! Хәер, моны аңлар өчен дә бераз тарихны белергә, мәдәниятле булырга кирәк.

Мидхәт ШАКИРҖАНОВ фотосы