Чишмәләр аһәңе

Ун-унбиш ел чамасы элек татар халкы аны фәкать юморист һәм сатирик язучы буларак кына белә иде. Һәм моңа ул – Камил Кәримов – үзе “гаепле”. Татарлар яшәгән элеккеге СССР, хәзер исә Рәсәй киңлекләрен, сәхнәләрдә чыгыш ясый-ясый йөреп чыккан – популярлык өчен монысы да язучыга бик кирәк. Әмма дә юмор-сатира жанрында иҗат итүчегә бездә нигәдер җиңелчә, санга сукмыйчарак карау гадәте бар.

Ун ел элек, “Казан утлары” журналында бер бүлмәдә утырып, бергә проза бү­легендә эшли башлагач, мин бу гаҗәеп кызыклы һәм катлаулы шәхеснең яшь аралаш елмая торган хасиятен ачтым. Тормышта да, әсәрләрендә дә, чөнки язучылык – яшәү рәвеше ул.

Узган гасырның 80-90 нчы елларында Камил Кәримов, балалар һәм үсмерләр өчен лирик хикәя-повестьлар язды, бу – Газиз Мөхәммәтшиннар, Фаил Шәфигуллиннардан соң өзелгән буыннар чылбырын ялгап җибәрү булды.

“Ком сәгате”. Язучы бу күләмле әсәренә инде йөзгә якын хикәя язгач кына керешә. Роман тәвәккәллек таләп итә торган әсәр. Барып чыгармы? Яшьлек елларында үзе дә шактый еллар су бораулау мастеры булып эшлә­гәнлектән, темасы таныш. Вәләкин Гариф Ахуновның “Хәзинә” шикелле производство романының да язмышы күз алдында. Ә менә 80 нче еллардагы су бораулаучылар романтикасы, табигать, авыл, милләт язмышына үре­леп барса... Язучының тәҗри­бәле хикәя остасы булуы “Ком сәгате”ндә дә ярылып ята: кайбер бүлекләре хәтта мөстә­кыйль хикәя рәвешен алган.

Тагын... “Сакау күке”, “Иге­зәкләр йолдызлыгы”, “Уен”. Укучы хөкеменә иреш­кән бу романнар соңгы ун елда язылды. Хәтта безнең кү­ренекле тәнкыйтьчебез Мансур Вәли белән минем күз алдында язылды, дисәм дә була торгандыр. Әйе, канатлы гыйбарәләр, саллы фикерләр, чагыштырулар, өр-яңа, кызыклы, шәп де­тальләрне куен дәфтәренә төркәп барулары безнең күзгә дә чалынмый калмады, билгеле. Кызыклы сюжет борылмаларын, характер ачылышларын да язучы иң әүвәл безгә сөйли. Әйе, иртән эшкә килүгә үк карап торышка юк кына тоелган вакыйгаларны үз тормышындагы итеп тасвирлый. Мең кешелек тамаша залларын үзе­нә каратып тоткан Камил Кә­римов тантана кичерә: кемне-кемне, һәрхәлдә, бүлмә­дәге ике кешене генә авызына каратып тота инде ул! Таң тише­геннән торып роман язып утырган, аннан казна эшенә килгән затны жәлләбрәк, без дә аны баштарак тыңлаганга салышабыз... һәм аның дөнья­сына кереп киткәнне сизми дә калабыз... Без – иҗатчының тәүге тәҗрибә куяннары... Болары, кем әйтмешли, айсбергның күзгә күренеп торган нәни өле­ше генә. Ә күренми торган би­ниһаясе – әдипнең күңел океанында! Романның соңгы ноктасына кадәр ул шушы халәттә йөзә. Әйе, “Бер әсәр – бер гомер!” – дип кемдер әйт­кән дә әнә. Кем әйтсә дә, хак әйткән!

Менә шулай итеп, әдипнең бер гомердән икенчесенә кү­чүен, әверелешләр кичерү мәлен шаһитлык кылабыз.

“Әгәр дә адвокат гонорар турында гына уйлый икән, димәк, ул һөнәрен дөрес сайламаган!” – дигән фикер, ми­немчә, әһле каләмгә дә кагыла. Язучы милләтенең, те­ленең чын-асыл адвокаты лабаса! Пафослы-яңгыравык сүзләр генә ич бу, дип уйламагыз. Күренекле әдибебез Мө­хәммәт Мәһдиевнең “Повестем басылып чыккач хәтта каләм хакы да түләделәр. Көтмәгән идем!” – дигәнрәк сүзлә­ре истә калган. Ирония белән әйтелгәндәйрәк тоелса да, бу “медаль”нең икенче ягы да бар – гомерен иҗат белән бәйләгән зат ул иҗатыннан тәм дә, мәгънә дә табарга тиеш. Ә матди як – икенчел. Бу сүзләрне югары даирәдәге түрәләр укыса, язучыга язганы өчен әле ул хөртиҗәнаплар налогын да салырга мөмкиннәр. Озын сүзнең кыскасы шул: Камил Кәримов – нәкъ менә язмыйча яши алмый торган әдипләр кавеменнән!

Быел Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге премиясенә тәкъдим ителгән “Ком сәгате” дилогиясенең язмышы бәхетле булды: әсәрнең төп герое Фазылны халык яратты, башка геройларның язмышлары да укучыны битараф калдырмады. “Ком сәга­те”нә багышлап укучылар конференцияләре, мәк­тәп вә югары уку йортларында рефератлар, курс эшләре язылу да, әсәрдәге гыйбарәләрнең, канатлы сүзләрнең “Мин әйттем” җыентыгына мул гына кереп китүе, өлкән әдибебез Миргазиян Юныс, күренекле тәнкыйтьчеләребез Рифат Сверигин, Хатыйп Миннегуловлар­ның әсәргә югары бәя бирү­ләре – сүземә саллы дәлил.

Шулай бер тапкыр Камил Кәримов: “Шәленең чишмә­ләре, шул чишмәләрнең челтерәп аккан тавышы, аһәңе төшкә керә”, – дигән иде.

Узган ел миңа Шәледә булырга, әдипнең иҗат кичәсен тамаша кылырга насыйп әйләде. Шыгрым тулы зал. Шәле урта мәктәбе укучылары “Ком сәгате”ннән бер өзекне сәхнәләштергән. Минемчә, ро­манның иң кульминацион ноктасы бу: су скважиналары бораулап йөргән Фазыл, зур акча эшләп, әнисе янына Шә­легә кайта. Әнисе Динә исә, колхоздан алган ссудасын тү­ләп бетерә алмаганлыктан, туган нигезне ят кешеләргә сатып җибәрергә мәҗбүр булган. Монда түрәләрнең мәрхә­мәтсезлеге дә, язмыш зилзиләләре дә тетрәндерә торган итеп сурәтләнгән. Янә­шәмдәге әби-апалар елап утырды. Шуннан соң Мир­сәет Сөнгатуллин Камил Кәри­мов язган “Шәле тәрәзәләре” җырын башкарды. Бераздан сәхнәгә юбилярны котлау өчен районнан, Казаннан килгән түрәләр менде. “И-и, Камил балакай да олыгайган”, “и-и, бәләкәйдән ятимлеген-кы­енын күреп үсте шул”, – дип үза­ра сөйләнеп утырган әби­ләрнең берсе шунда торып басты да: “Нигә сез безнең Камилгә һаман Тукай премиясен бирмисез ул?” – дип әйтеп салды. Аны (соңыннан белдем – ул китапханәче апа булып чыкты) зал дәррәү алкышлар белән куәтләде. Шушылай тәфсилләп язуымның хикмәте шунда: язучы өчен авылдашларның фикере-реакциясе лакмус кә­газе шикелле. Камил Кә­ри­мовның тулаем иҗаты белән чагыштырмача шактый ук таныш булганлыктан, шунысын тәгаен әйтә алам: Шәле кешеләрен, язмышларын, авыл табигатен аның бик күп әсәрләреннән танып алырга була. Хәтта менә аның “Капчык төбе” дигән биш-алты битлек хи­кәясендә дә “Ком сә­га­те”ндәге Фазыл чалымнары бар. Хәер, Фазыл Шәмсет­динов та, авылын сагынучы шәһәр чыпчыгы Чемчен дә – Шәле егете Камил Кәримов шул үзе инде ул. Әсәрләренең авторы күрсәтелмәгән очракта да аның язу стилен-өслүбен танып була, дип уйлыйм.

Һәрхәлдә, җылы агымга гына ияреп йөрүче күчмә кошлар кавеменнән түгел – авторы да, Чемчене дә..

Камил Кәримов – иҗат итмичә яши алмый, дигән идем. Нәкъ менә даһи Тукай теләгән бөек йокысызлык төннәрен яисә таң алдыннан, бөтен гавамы гамьсез йокыда чагында, аны каләм алырга чакыра да инде. Һәм янә туган ягының төшләренә керә торган чишмәләр аһәңе тынгы бирми аңа! Ул аһәңнәр әдип каләме белән кәгазьгә иңә, отыры укучыга барып ирешә – тыңлагыз гына, тыңлагыз...