поиск новостей
  • 28.03 "Ак чәчәкләр кебек..." Кариев театры,18:30
  • 28.03 "Җан Баевич" Тинчурин театры, 18:30
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
Бүген кемнәр туган
  • 28 Март
  • Ренат Әюпов - режиссер
  • Фирүзә Җамалетдинова - язучы
  • Артур Поляков - мәдәният хезмәткәре
  • Гиоргий Куприянов - дәүләт эшлеклесе
  • Вил Мәһдиев - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
04.02.2022 Ана теле

Тел һәм җыр. Сүз - умыртка күзәнәге. Асыл сыйфаты: мәгънәле дә, хисле дә

“Туган телем – иң ышанычлы мөлкәтем, аны миннән беркем тартып ала алмый, ә мин аны көн дә бушка диярлек өстәп тора алам”. Бу гыйбарә язмаларыбызга эпиграф була алмасмы?

Җырда мәгънә белдерү чаралары иң башта аваз, кушаваз, иҗек булса да  төп чара ул – сүз. Шул төп күзәнәкләргә күчик.  Җырда сүзнең әһәмияте турында Ренат Харис, Ризидә Әхиярова “Бер сүз эзлим, сиңа әйтер өчен” дип,  “Бер генә сүз” исемле җыр язганнар;
   
Җырның нигез ташын хасыйл иткән  сүз белән ничек эш ителүен Габдулла Тукай менә болаерак  тәфсирләгән:  “ ... Мондый шигырьләргә халык җырлары дип әйтелә. Бу җыруның әүвәлендәге ике юлы, ягъни “минем сөеп җиккән атым – кара берлән тимер күк” дигән сүзләренең, соңгы ике юлга бик ябышуы булмаса да, соңгы: “сагынганда айга карыйм – ай да ялгыз, минем күк” дигән мәгънәле вә хисле сүзләрнең астына нинди истигъдатлы (талантлы) шагыйрь дә кул куюдан тартынмас дип уйлыйм.
   
Аннан соң безнең халыкта җырлар өчен әүвәлге ике юлның күп вакытта бер дә әһәмияте дә булмыйдыр. Әүвәлге ике юл анчак скрипка уйнаганда бер кәррә кыл тартып кую кабиленнән генә бер нәрсәдер. Мәсәлән, гавамнан берәү җырлый: “Сандугачлар су ташый – кайда икән су башы”. Ул бу сүзләрен җыруга санамый, бәлки тыңлаучыга үзеннән бернәрсә көттерә.
   
Тыңлаучы: “Бу нәрсә әйтмәкче була икән?” дип көтеп торган чагында гына, ул: “Безнең җанкәй ялгыз башы – Хозыр булсын юлдашы”, дип куя.
   
Шулай көтмәгәндә генә килеп чыккан бу матур сүзләр тыңлаучының колакларына вә күңеленә, әлбәттә, хуш килә.
   
Бу тарыз (рәвешле) җырлау табигый рәвештә сайланган булса да, бик моәффәкыятьле (уңышлы) сайланган. Әүвәл юк кына сүзләр берлән тыңлаучының колагын торгыз да, аннан соң мәгънәле сүз әйт. Бик яхшы бит! Шулай, көтеп алган кадерле була,” ди җыр сөюче, аны төпле белүче шагыйребез (2 т., 261 б.).
   
Аңладык ки, җыр текстының Тукай билгеләгән үзенчәлекләреннән берсе ул – “әүвәлге ике юлы соңгы ике юлга ябышмау”. Тик шуны диккатькә алып искәртик: Тукай очраклы атаган юк сүзләр белән шулай ук очраклы атаган мәгънәле сүзләр калыбы мәҗбүри кагыйдәи рәвеш түгел икән бит,– моны бигрәк тә бүген дә җыр чыгару белән шөгыльләнүче әһелләребез зиһеннәренә алсын иде. Шул ук язмасында Тукаебыз болай ди: “Югыйсә безнең һәр дүрт мисрагы да (җыр, шигырь юлы) бер-беренә ябыша торган җырларыбыз да бар. Мәсәлән: Җаныем, җаныем, җанашым, авыртмыймы җанбашың? / Авыртсалай. ай, җанбашың, үзем түшәк, җанашым; Мин сөямен үзеңне, кашың берлән күзеңне; Мин сөйгәнне син шуннан бел: / һич тә алмыймын күземне.
 
Хәер, бу тезисын Тукай болай тәмамлый: “Ләкин болар мөстәсналар (аерым очрак) дияргә була (2 т., 261 б.), ди. Аның бу искәрмәсе дә уйландыра бит. Даһый шагыйрь “ Халык җырларының шулай җәүһәр вә якутлардан да кыйммәтле бернәрсә булганы өчен дә, аларга әһәмият бирергә кирәк. Аларны югалтмаска  иҗтиһат итәргә кирәк”, дигән икән, димәк ки, анда “юк”, “мәгънәсез” сүзләр була алмый! Алда күрербез, алары да безнең өчен “җәүһәр вә якут” саналырлык хәзинә икән!
   
Бу – бер яктан. Икенче яктан караганда, баштагы  юл белән икенче юлның мәгънәви нисбәте дә заманалар үтү белән үзгәрә бара бит. Тукайдан соңгы чор ул җырның күпчелек очракта тулаем бер әсәргә, ягъни мөстәкыйль шигырьгә таянып, нигезләнеп чыгарылуы белән характерлыдыр. Әгәр без бүген бәяләр өчен җырның асылын Тукай билгеләгән әсәсен –“халыкның бер генә җыруын тотып нечкәләсәң, шөбһәсез, аның халәте рухиясен, нәрсә уйлаганын вә ни хакында нинди фикердә икәнен белеп буладыр” – дигән канунын алабыз икән, анда бер генә дә мәгънәсез сүз, гыйбарә булырга тиеш түгел. Моны бит әдип фәнни анализы барышында үзе үк исбат итә:  “Менә шушы дәгъваны, ягъни халык җырларының сихерле көзге икәнен күрсәтер өчен, хәзер берничә җырлар җырлап күрсәтәбез. Мәсәлән:  Байлар кияр каракүл – без киябез эшләпә; / Ходай бәхетне бирмәсә, баеп булмый эшләп тә.
   
Менә бу җыру – халкыбызның бу дөньядагы “байлык” вә “фәкыйрьлек” дигән ике нәрсәгә карашы. Аныңча, ходай бәхетне бирмәсә, баеп булмый эшләп тә.
   
Кимим – бүркем булса да, җыламыйм күңелем тулса да, Ходай кушкач, нихәл итим, чыдыйм авыр булса да.
   
Менә бу – халыкның ходай тәкъдиренә чын күңелдән тапшырылуын һәм, никадәр авыр булса да, үзен-үзе чыдарга көчләвен күрсәтә. ди Тукаебыз.
   
Ул шулай дигән дә бит, тик аның мисаллары безнең чор кешеләренә тәэсир итәме соң. Эш бит аерым мисалда түгел, ә бәлки җырдагы сүзнең гомумән тәэсир итүе, Тукайны борчыган да сүз безне борчыган да сүз,  бүген үземне, бүтәннәрне борчыган “юк сүзләр” Тукайныкыннан һич ким түгел.
   
Үземнекеләрдән берничәне генә “куен дәфтәремнән” күчерәм: “Җыр тыңлыйм. Тагын “йөрәк”, тагын әйтергә теләгән мәгънә төсмеренә туры килми; Җитмәсә янәшәсендә үк тагын матур; Гади генә кытыршылыклар, әмма тел хатасы бит, шуңа күрә күңелне кыра:   Ничек яшәгәнмен микән... (икән урынына); Умырзая, умырзая // әйт син миңа, яшьлек ярым кая (кайда урынына); Син бит әни безнең өчен бер генә, берәү генә... (татарча: безгә); бер генә ди.Җитмәсә әле бер генә мәгънәле сүзнең – синонимның кирәксез кабатлануы...
   
Үзәкләремне өзә бит синең бер карашың да (урынсыз мәгънәви кабатлау);
   
Синтаксик бозылу: Әллә инде үзеңдәме белмисең (рифма колы булгач!).
   
Җыр җанрының өч нигезен: халык рухы, көй-моңы һәм теле булуны бергә үреп күңелдән кичерү һәвәслегенең Тукайда ничек чагылуын уйлануны тәнәфестә дә дәвам иттерик. Уйланыр өчен уңай һәм тискәре мисаллар үзегездә дә җитәрлектер.
   
Болар “тел кытыршылыгы” дип ризасызлык белдереп төртеп куелган мисаллар. Күрдек, төшендек: Тукай аларга мәгънәви-семантик яктан анализ ясаган. Хәтергә уелып, сабак булсын  өчен, тел, сөйләм дәресләрендә күнегү сыйфатында кулланырга җаңлы булсын өчен без аларны лингвистик-семантик, грамматик, синтаксик яссылыкта анализларга җөрьят итеп карарбыз.  Хәзергә исән-сау торыгыз! 
                                                 Илдар Низамов,
                                филология фәннәре докторы
Фото: пиксабай

Илдар НИЗАМОВ
Матбугат.ру
№ --- | 04.02.2022
Матбугат.ру печать

▲ Өскә
 
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»