Затсызлану шундый тизлектә барганда илле, йөз елдан без кая барып чыгачакбыз?

Мондый күренешнең барлыгын искәртмәсәләр дә беләбез. Дөрес булмаган сүзнең күбрәк якын-тирәдәгеләр белән аралашканда чыгуын да. Танышлар, дуслар, туганнар, эштәге коллегалар бер-берсен йомшак кына кәкре каенга терәтә. Ир – хатынның, хатын ирнең башын бутый. Алдашуларның бер өлеше каршы якның үзенең алданасы килгәнгә дә эшләнә. Хатын-кызга: «Ии, бу күлмәгең бигрәк килешә», – дигән булабыз. Гүзәл зат колагы белән ярата бит, сүзнең бик үк чын түгеллеген белгәндә дә син әйткәнгә сабыйларча куана. Хатын-кыз үзе дә яңа күлмәге төсенә карап алган чираттагы әллә дүртенче, әллә бишенче кул сумкасының бәясен ике тапкыр киметеп әйтә. Авырып китеп, табибка барганда урамда очрап хәл белешкән танышка: «Хәлләр ал да гөл, кибеткә барыш әле», – дип ялганлыйбыз. Көнаралаш ашап, инде туйдырып бетергән токмачлы ашны теләр-теләмәс кенә ялмап куйгач, өстәл артыннан «Бик тәмле булган», – дип торып китү дә гадәткә кергән.

 

Моның ишесенә, ярар, түзәрсең дә. Көнкүрештә аерым затларга төлке мае сөртми генә, салпы якка салам кыстырмый гына яшәү, бәлки, мөмкин дә түгелдер. Дөреслек дип, артык турысын әйтеп ташлау туганыңа да ярамый, диләр бит. Зурга китмәсенгә, тавыш чыкмасынга каты бәрелмәү, кешегә ул ишетәсе килгәнне әйтеп, чама белеп кенә алдашуның күпчак зыянга түгел, файдага икәнен дә билгелик. Ләкин менә һаман да шул тик тора белмәүче социолог белгечләр генә, дөньяның 30 илендә үткәрелгән тикшерүләргә таянып, соңгы чирек гасырда ялган, хәрәмләшү, төп башына утыртуларның якынча бер ярым тапкыр, ягъни 50 процентка артуын билгели. Бу инде көненә дүрт тапкыр җиңелчә генә алдашу, караны соры дию түгел. Сүз –гамәлләр белән алдау, төрле афера, махинацияләрнең чик-чаманы узуы хакында. Мондый хәлләрдә ниндидер үзара файда хакында ялгыш та сүз әйтеп булмый. Киресенчә, искитмәле процентлар һәм искитмәле күренеш. Бу бит, башкача әйткәндә, Җир йөзендә намус, әхлак, гаделлек кебек кешене кеше иткән категорияләрнең очсызлануын, төсен җуюын, бәндәнең алардан читләшүен аңлата. Затсызлану шундый тизлектә барганда илле, йөз елдан без кая барып чыгачакбыз?

 

Шул экспертлар төрле рәвештәге ялган, алдашу, афералар тормыш-яшәешнең бар өлкәләрендә дә арта, дип чыга. Шулайдыр. Болай да чиста булмаган өлкәдә – сәясәттә алдашуларның кайберәүләр өчен нормага әйләнеп барганын үзебез дә күрәбез. Сәясәтчеләр арасында бер төрле уйлап, икенчене сөйләгән, өченче төрле эшләгәннәр чыннан да күп. Моны дөньяви бәла дияргә дә була. Финанс-банк системасындагы афераларга халык гадәттә кредит алгач яисә кыйммәтле кәгазләр белән мавыгып киткәч һәм бигрәк тә «Финико» ише финанс пирамидаларына акча салып алдангач юлыга. Соңгы очрак – гомумән, халыкның билгеле бер катлавының җиңел килгәнгә һәвәслеге, беркатлылыгы һәм алданырга яратуы күрсәткече. Сәүдә, сату-алу белән бәйле урыннарда да безне төп башына утыртырга әзерләр җитәрлек. Шул ук базар – элек-электән алдау һәм алдану урыны бит. Азык-төлек җитештерүче дә читтә калмый. Фальсификат, «паленка», контрафактлар гына җитмәгән, җитештерүченең башында һәрчак ике проблема: беренчесе – ул ясаган ризык мөмкин кадәр озаграк саклансын, бозылмасын (консервант тутыра), икенче – упаковкасы кешене җәлеп итәрлек матур булсын. Сыйфат дигәнең алардан соң. Төзелеш тә – шомалар өчен алдашу, акча юу урыны. Җыеп әйткәндә, этләшү үтмәгән өлкәне табу шактый кыен.

 

Ул 30 илнең кайсында хәрәмләшү, төрледән-төрле «чегәнлек» зур, кайда кечкенә – белгечләр андый рейтингны төземәгән, урыннар бирмәгән. Шулай да социализмнан китеп, адәм рәтле капитализмга барып җитмәгәннәр биләгән урынны чамалап буладыр. Гомумән, төрледән-төрле Остап Бендерлар, алар оештырган күпсанлы «Рога и копыта»ларның Өченче һәм Икенче дөнья илләрендә күплеге исемлексез дә аңлашыла кебек. Бар яктан да үскән, тотрыклылыкка ирешкәннәрдә ялган һәм хәрәмләшү алай чамасыз була алмый.

 

Берсендә телевизордан фин асфальты белән безнекен чагыштыралар. Безнекендә – кайдан эләкте шуннан алынган гравий: анда ком – вак таш пропорциясе сакланмаган. Сумаласы да кызуда тиз йомшый торган. Кайбер ингредиентлар бөтенләй юк. Кыскасы, «әйдә, ярар» асфальты. Тик «миннән киткәнче – иясенә җиткәнче» дип җитештерелгән ул материалның үзкыйммәте фин асфальтыннан ике тапкыр югары. Нәтиҗәдә юлларны без даими ямап торырга, асфальтны ешрак алыштырыга мәҗбүр. Төзелешләр өчен измә ясаганда цементны да бездә еш кына «экономиялиләр». Бинаны куллануга тапшырып өч-дүрт ел үтмәстән, ремонт турында сүз кузгалырлык итеп. Аның ремонты да кемнәр өчендер бик файдалы бит, ник ремонтламаска? Кемне алдыйбыз соң? Зурдан алып әйткәндә, үзебезне үзебез алдыйбыз.

 

Әлбәттә, дөнья – зур базар. Кемдер анда алдый, кемнәрдер алдана. Гомер-гомергә шулай булган, шулай булачак. Акча, табыш дип ашкынган дөнья ялгансыз яши алмый. Тик, миңа калса, бар дәверләрдә дә һәртөрле ялган, алдашуның чикләре сакланып килгән. Ул иман, инсаф, гаделлек биләмәләренә тоташ үтә алмаган. Безнең чорга җиткәч кенә һәртөрле ялган һәм хәрәмләшү яңа биеклекләр яулап маташа. Иблис сыйфаты булган ялган арту – кешеләр арасында гына түгел, халыклар, илләр арасында да үзара ышаныч кимү, бәндәләр бер-берсеннән ерагая бару дигән сүз бит ул. Пәйгамбәребез тикмәгә генә безгә: «Ялган сөйләмәгез! Ялган – җәһәннәм ишегенең ачкычы!» – димәгән. Бүгенге кешеләрнең хәтсезе, үз файдасына гына яшәп, ялганны яшәгән саен күбрәк кулланып, шул ачкычны кесәсендә генә түгел, йөрәгендә дә йөртмиме? Әгәр шулай икән, җәһәннәм ишекләре күпләр өчен киереп ачылган дигән сүз.

 

Фото: https://sevastopol.su