“Сәхнә сөйләме” – телебезне саклаучы, аны баетучы да. Аның нәзәри вә гамәли асылы турында белгечләр ни ди?

Профессор мөгаллим Г.Нуриевнең хезмәтләре дә гамәли кулланыштан төшми. Бу ике белгечнең уртак хезмәттәшлеге дә хуплауга лаек. Хөрмәтле артистыбызга багышланып “Заман” нәшриятендә  2012  елда басылып чыккан “Асия Хәйруллина. Ничек тиз узасың син гомер...” исемле саллы мәҗмуга-альбомның да автор-төзүчесе -- Г.Нуриев. Сәхнә сөйләменең бүгенге хәле турында әңгәмә дәвам итә.

 

  А.Х.: Әлеге теоретик һәм гамәли әһәмияткә  ия сорауларны берләштереп, сәхнә сөйләм җанлы сөйләмнең электән яшәп килгән, гадәткә әверелгән  вариантларына тукталырга тиеш дип әйтә алабыз. Гомумән, татар телендә кабул ителгән орфоэпик вариантлар ХХ гасыр башы классик драматургиясен башкару сөйләменә якын торалар, җанлы сөйләмдә дә алар гадәти, колакка ятышсыз яңгырамыйлар.

   Электән гадәти булган (традицион) әйтелеш кагыйдәләрен саклау, ул кагыйдәләр, хәзерге чор сөйләмен дә берсүз сез кабул ителмәгән булсалар да, үткән чорның аерым персонаҗлары сөйләмен тасвирлауда әһәмиятле чара.

   Башка сөйләм төрләренең әйтелеше йогынтысында ХХ гасырның 20-30 еллардагы элеккеге кагыйдәләре акрынлап яңаларына алышынсалар да, сәхнә сөйләменең үзенә генә хас кагыйдәләре нык саклана. Сәхнә сөйләмендә төрле катлам фонетик, морфологик әйтелешләргә тап булабыз. Гомумән алганда, спектакльләрдә җанлы сөйләмнең кагыйдәләр белән ныгытылган әйтелеше яңгырый. Хәзерге сәхнә сөйләме сүзләрнең дөрес әйтелеше буенча аерылып тора (торырга тиеш).

   

   А.Х.: Әйе, кабул ителгән кагыйдәләрдән читкә тайпылу һәм әйтелеш белән махсус уйнау –драматург тарафыннан актерга чынбарлыкка ярашлашу өчен күрсәтелмиләр, бу үзенчәлекләрне куллану бөртекләнгән дөреслекне таләп итми. Әдәби сөйләм кысаларыннан читләтелгән әйтенлешнең күп очракларыннан драматург яңгыраш бизәкләренең иң сәнгатьлесенә туктала: персонаҗ сөйләменең әйтелеш ягы  сәхнәдә сәнгатьчел сайланып алынган күренеш. Сөйләмнең  үзенчәлекле чараларын куллану драмамтургия әсәренең җанрына, стиленә һәм шулай ук авторның индивидуаль үзенчәлегенә бәйле. Характер тудыруда дикциягә бәйле сурәт чаралары белән артык мавыгуга  мин үзем дә нык каршы.

   Дөрестән дә, артык назланып, пышылдап, тотлыгып яисә кайсы да булса авазны бозып сөйләшү – бик арзанлы, мәгънәсез алымнар. Бу чаралар белән сак эш итәргә,  автор кушуы буенча гына кулланырга кирәк.

   

   А.Х.: Әлбәттә, отышлы очраклар бар. Әдәби әйтелештә күршедәш тартыклар бер-берсе белән яңгыраулыкта һәм саңгыраулыкта охшашланып (ассимиляция) киләләр. Ләкин татар телендә ассимиляциягә капма-каршы  күренеш – диссимиляция – охшашланмау күренеше дә яши. Бу очраклар сәхнә сөйләмендә дә еш күзәтелә һәм әдәби норма булып санала. Кайбер яшь артистлар, диссимиляция күренешенең җирлеген белеп бетермичә, андый әйтелешне  персонаҗ теленә үзләре өстиләр. һәм, әйтергә кирәк, әлеге диалекталь әйтелешне, авторның әсәрендә булмаса да, артистның образны ачу өчен сәхнәдә куллана белүе уңай күренеш.

   Ирен авазлары күршелегендә килгән (н) тартыгының ирен-ирен (м) авазына күчүе орфоэпик норма исәпләнә. Бу күренешнең киресе дә – ирен-ирен авазының (м) (н) тартыгына күчү очраклары да табигый әйтелеш: шимбә, комбинат, комбайн урынына шинбә, конбинат, канбаен.

   

   А.Х.:  Әйе, билгеле шартларда бер төркем  тартыкларны өстәп сөйләү яки аларны кайбер очракларда төшереп калдыру  сәхнә сөйләмендә (бигрәк тә телефильмнар, кинофильмнар сөйләмендә) еш очрый. Бу күренешләр сүзләрне билгеле бер халәттә  куллану шартларына бәйле булса кирәк.

   Сәхнә сөйләмендә тартык авазларны икеләтеп куллану (геминация) үзенчәлеге дә яши: оззын – бик озын, кайммак – каймак һ.б.

   Морфологик күзлектән караганда икеләтелгән тартыклар югары сыйфат дәрәҗәсен, экспрессив көчәйткеч вазыйфаларын башкара. Сәхнә сөйләмендә (бигрәк тә кино сөйләмендә) икеләтелгән авазлар тәэсирлекне арттыру белән бергә субъектив бәяне, масштаблыкны, төрле модаль төсмерләрне аерымлау өчен дә хезмәт итәләр.

   

   А.Х.: ...Драматург озак эзләнүләрдән соң билгеле типтагы характерларны гомумиләштереп, тискәре яки уңай образлвр иҗат итә. Сәхнәдә образлылык максатыннан реҗиссер һәм актер диалекталь әйтелешнең дә үзенчәлекле якларыннан файдаланалар. (мишәр, әзәрбәйҗан, башкорт, урыс сөйләмнәре белән буталган мисаллар китерелә) (78-79 б.).

   

   А.Х.: Уңышлы мисал китердең. Шулай чит ил кешеләрен (яки чыгышы белән чит милләтнеке булган затларны) тасвирлаганда драматурглар саф әдәби телдә сөйләтәләр. Ул персонаҗларның репликаларында чит тел сүзләре бары тик милли колорит өчен генә кулланылырга мөмкин (“Канкай улы Бәхтияр”да Екатерина, “Муса Җәлил”дә немецлар татарча сөйләшә, ара-тирә урыс, немец сүзләре генә).

   Санап үтелгән әйтелеш стильләре аралашу вакытында бер-берсе белән үзара тыгыз бәйләнештә булсалар да үзләренең сүзлек байлыгы,  фраза төзелеше буенча гына түгел, ә фонетик, интонацион үзенчәлекләре белән бер-берсеннән нык аерылалар.

   А.Х.:  Урынлы һәм хак фикерләр. Сәнгатьле  әйтелеш стиленодә тавышның мелодик диапазонына карап, сөйләмнең мәгьнәсе үзгәрә. Диапазонның киңәюе – пафос, тараюы – кайгы уртаклашу, хәсрәтләнү, көенүне чагылдыруда ярдәм итә.

   

   А.Х.: Дөрес, сөйләм темпы да сәнгатьлелек чарасы. Күп очракта акрын темп – аптырау, астыртынлык, яманга шатлану, кайгыру, көенү, хәлгә керү, раслау, игътибарсызлык, сак кылануны чагылдыра. Кызулана барган темп белән ачу кабару, ризасызлык, гарьләнеп үкенү төсмерләрен белдереп була.... Бик кызу темп – сирәк күренеш. Сәхнә белән тамашачы арасының сизелерлек дәрәҗәдә ерак булуы темпка кызуланырга ирек бирми. Актер сөйләмен кызулатса, ишетелми, аңлашылмый калуы да бар. Тавыш көченең кимүе, аеруча, аптырау, юмакайлану, ялагайлану, хәлгә керүнең яки киресенчә, мәрхәмәтлелек күрсәтү, гарьлекне чагылдыра.

   

   А.Х.: Берсүзсез килешәм, шулай да, кайбер очракларда, сәнгатьлелек вазыйфаларын үтәүгә сылтап, сәхнә әйтелеше  әдәби тел стандартыннан нык кына үзгәрергә мөмкин. Ләкин әдәби тел беренче карашка “яңа” булып күренгән мондый күренешләргә каршы торырга тиеш, юкса андый “модалы” әйтелешләр татар әдәби теленең барлык сурәтлелек- сәнгатьлелек системасын бозуга китерер иде.

   

   А.Х.: Боларга өстәп, сүзләрне бозып әйтү очракларын да җитешсезлек дип санарга кирәк. Мәсәлән, әдәби әйтелешкә туры килмәгәнчә, югары стильгә хас сүзләрнең аерым иҗекләрен нечкәртеп әйтү: тәмам урынына тәмәм, фәкат урынана фәкәт,  самими урынына сәмими,  әмма урынына әммә, сәлам урынына сәләм һ.б.

   

Шуннан әңгәмә күп санлы мисаллар белән сөйләм басымы турында бара. Белгечләр  ачыкларга тырышкан “төерләр”: басымның исемгә, фигыльгә, ярдәмче фигыльгә, мөнәсәбәтлеккә ничек төшүе; “җ” белән “й” буталышы; “һ”ны; “һәмзә”не төрлечә әйтү һ.б..

   

Күпчелек тезис белән килешкән хәлдә, кайберләренең фәнни даирә фикере, хәтта мәктәп дәреслекләре белән дә каршылыклы булуын искәртергә мәҗбүрмен.  Игътибарлы укучым каршылыкның әңгәмәдәшләрнең икесе арасында да, хәтта үз-үзләрендә дә тоярлар. Бу бәләдән (бәладан түгел) котылу юлы бер генә: татар сөйләме кануннарына, бу очракта сингармонизм һәм басым кануннарына катгый буйсыну -- сүз нечкә генә йә калын гына әйтелә һәм языла (салам – сәләм. бала –бәлә). басым соңгы иҗеккә генә төшә. Алынмаларга карата да бернинди искәрмә булырга тиеш түгел!!! Шул таләп үтәлгәндә генә тел яшәячәк.