поиск новостей
  • 28.03 "Ак чәчәкләр кебек..." Кариев театры,18:30
  • 28.03 "Җан Баевич" Тинчурин театры, 18:30
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
Бүген кемнәр туган
  • 28 Март
  • Ренат Әюпов - режиссер
  • Фирүзә Җамалетдинова - язучы
  • Артур Поляков - мәдәният хезмәткәре
  • Гиоргий Куприянов - дәүләт эшлеклесе
  • Вил Мәһдиев - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
03.09.2020 Ана теле

Ана теле: Шәхси сөйләмне җәмгыяви (иҗтимагый) сөйләмнән аеру кирәкме?

Соңгы ике язмада без “иҗтимагый сөйләм (иҗтимсөйләм)” төшенчәсенең атама буларак һәм иҗтимагый сөйләм (соөиолингвистика) фәненең термины буларак гомуми асылын төшендерергә омтылган идек. Хәзер шушы термин-категориянең фәнни эчтәлеген тулырак ачып бирергә тырышырбыз.

Төп-әсәси фикерләрнең  инде әйтелгән белән кабатлануы да зыянга булмас. Ник дигәндә күпчелегебез “шәхес сөйләме”, “җәмгыять сөйләме” төшенчәләренең аермасын тоемлап бетерми; кайвакыт мәктәпләрдә “безнең авыл Казан артында, аның теле урта диалект, ягъни әдәби телнең нигезе саналырга хаклы, ә менә кайбер язучы, журналистлар анда кулланыла торган кайбер сүзләрне диалект саныйлар.Нигә?” дигән сорау бирәләр. Алда әйтеләсе фикерләребез менә шушындый каршылык, вәсвәсәләргә дә җавап булыр.
 
Башта  бәхәссез бер хакыйкатьне хәтерлик: һәр фәннең төшенчә-категорияләре бүтәннәрнекеннән аерылып торырга тиешле. Игътибар иттегезме икән, бу өлкәдә еш кулланыла торган термин-төшенчәләрнең күпчелеге ике мәгънәви компоненттан торган тезмә терминнар («тел сәясәте», “тел ситуациясе”, «матбугат сөйләме», «дәүләт теле» һ.б.ш.) – бер ягы социаль-иҗтимагый мәгънә, икенче ягы тел яисә сөйләмият фәннәренең бер төшенчәсе (аваз, сүз, җөмлә, текст, тел, сөйләм һ.б.ш.). Төп эчтәлек исә теге яки бу лингвистик чараның-күренешнең иҗтимагый, җәмгыяви ихтыяҗларны канәгатьләндерүдәге урынын тәгаенли.
 
Мисал өчен «дәүләт теле» терминына социолингвистика фәне берәмлеге буларак семантик-грамматик яктан карасак (бу категорияне анализлауга без бөтен бер фәнни мәкалә багышлаган идек), иң башта аның, искәрткәнебезчә, ике җәпле тезмә термин булуын күрербез. Бер бөтен төшенчәгә әверелгән хәлдә дә аның эчтәлегендә, семантикасында ике җәбенең дә мәгънә төсмере саклана:  «дәүләт» һәм  «тел». Берәмлек-төшенчәне социолингвистик яссылыкта ачыклау өчен «тел» төшенчәсе дә, «дәүләт» төшенчәсе дә бер үк дәрәҗәдә әһәмиятле һәм тигез хокуклы. Шул ук вакытта ул инде бер бөтен мөстәкыйль мәгънә хасил итеп, үзенә бер фәндә, үзенә бер тормыш белән яшәп ята, хәзер ул ике җәпле тамырдан үсеп чыккан бер кәүсәне хәтерләтә.       
 
Ә хәзер “шәхес сөйләме” һәм “җәмгыять сөйләме” төшенчәләрен  иҗтимсөйләм (социолингвистика) фәне яссылыгында тәфсиллерәк, фәлсәфи  юнәлештәрәк  кабатлап карыйк. Кеше белән тел мөнәсәбәте дөньяда иң катлаулы, кызыклы һәм хәтта тылсымлы бер күренештер. Туып, яши башлаганда ана теленә өйрәнү кешегә әллә ни кыен түгел, аңа аны туганда ук әнисе бирә. Бер генә тапкыр мәктәпкә аяк басмаса да, бер генә китап тотып карамаса да, ул әнисеннән алганы белән гомер кичерә ала. Үз өендә генә, үз ишек алдында гына яшәп ятса, әлбәттә. Анда да әле ул, яңадан-яңа атамаларны белү ихтыяҗын тоеп, кешеләрнең үзара төрлечә әйтешүләрен күзәтеп, радио тыңлап, телевизор карап, тел дигән нәрсәнең аңарда гына, аның өендә генә яшәмичә, бөтен дөньяга таралган, аның кебекләрне бәйләп тота, хәрәкәтләндерә торган могҗизалы бер кодрәт икәнен аңлый, ягъни телнең иҗтимагый йогынтысын тоя башлый.
 
Ә менә аңарга әнисе итәгеннән төшеп, капкасыннан чыгып, моңарчыгы яшәү мохитен аз гына үзгәртергә, аралашу шартларын, даирәсен берникадәр генә яңартырга туры килдеме, аңарга үзендәге телнең сүз байлыгы да, аны куллану калыбы да җитми башлый. Ул тел дигән аралашу-аңлашу чарасының үзенә билгеле булмаган якларын, хәсиятләрен эзләргә мәҗбүр була; менә кайчан мәктәп кирәк, дәреслекләр кирәк, менә кайчан тел дигән катлаулы бер коралның төзелешен-тәфсирен, ягъни аның аваз, иҗек, сүз, сүзтезмә, җөмлә, тезем, текст кебек буын-буын әгъзаларын өйрәнергә, моның өчен тел гыйлеменең (лингвистиканың) фонетика, морфология, лексикология, фразеология, диалектология, синтаксис дигән дистәләгән тармак-фәннәрнең фәнни казанышларыннан хасил булган белем диңгезенә чумып, энҗеләр җыярга ихтыяҗ туа.
Тик ул коралның асылын, аның өлеш-төшенчәләрен, буыннарын берникадәр белү әле ул аларны көндәлек тормышта үзеннән-үзе оста куллануны белгертми. Телне белү әле ул аны куллану осталыгы түгел; телнең төзелешен без аралашу-аңлашуда нәтиҗәле  куллану өчен, ягъни дөрес, тәэсирле, аһәңле сөйләм оештырып, фикеребезне бүтәннәргә дә үтемле  итеп җиткерү өчен өйрәнәбез.
 
Сөйләм - ул социолингвистика фәнен ачык күзаллау, аны төпле өйрәнү өчен икенче җитди баскыч. Мәгълүм фикерең булып та, аны белдерү чараларын (телне һәм телдән башка чараларны) аерым-аерым белеп, үзләштереп тә әйтереңне нәкъ менә адресатына, урынына, вакытына, ният-теләгенә ярашлы-муафыйк итеп әйтә, яза алмый азапланган очраклар язмыни?! Димәк, кешегә тел дигән чара-коралны хәрәкәткә китерү канун, ысулларын, кагыйдәләрен дә, ягъни сөйләмият фәне нигезләрен, закончалыкларын өйрәнү дә мотлактыр. Шөкер, татар теленең кулланыш мөмкинлекләре ишәю, иҗтимагый хәле активлашу, аңа ихтыяҗның арта баруы, шул ихтыяҗны канәгатьләндерү өчен яңа шартлар да туа башлау сәбәпле, бу фән дә тернәкләнеп китеп, колачын җәяргә тотынды.
 
Әйтелгәннәрдән аңлашылса кирәк, тел гыйлеменең социолингвистика тармагы барлыкка килсен, ышанычлы үссен өчен әлеге ике баскычның булуы шарт. Икенче мәҗбүри һәм  тегеләре белән аерылгысыз шарт – ул  татар теленә ихтыяҗның аерым шәхеслар (индивидлар) дәрәҗәсендә генә түгел, ә бөтен милләт күләмендә, аның төрледән-төрле катламнарында һәм озын тарихи чор дәвамында булуы. Тулаем алганда, бездә бу шартлар бар. Аларга тәфсиллерәк тукталу зарурдыр.
           Илдар Низамов,
филология фәннәре докторы.

Илдар НИЗАМОВ
Матбугат.ру
№ --- | 03.09.2020
Матбугат.ру печать

▲ Өскә
 
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»