Ана теле: Җөмлә кисәкләреннән тиңдәшләрне тоемлыйбызмы, кадерен беләбезме?

Менә бу җөмләдә хәтта бер генә баш кисәккә – хәбәргә караган тиңдәш кисәкләр дә бер-берсенә “өелеп”, катлаулылык китереп чыгарган: Мех хәзерләү, аучылык эшен оештыру, ау һәм балык тоту кагыйдәләрен бозучыларга каршы көрәш шулай ук егерь вазыйфасына керә (Календарь, 1988, 7 март).

   

Яисә тиңдәш кисәкләрнең синонимнар белән алыштыру мөмкинлегеннән урынсыз файдалану очрагына мисал: Марзия апа булган барлык тәҗрибәсен, осталыгын яшьләр белән бүлешергә, уртаклашырга омтыла (Хезмәт даны, 1983, 7 окт.); Поливцев кинәт үзгәреп, кызарып-бүртенеп, Кубичикны бүлдереп, аның сүзенә каршы килергә маташты.

   

Сиздегез булыр: хәбәр яңалыгы, аны ачыкларга комачаулаган өстәмә тиңдәшләр күче эчендә тоныкланды.

   

Тиңдәш кисәкләр синтаксиста шактый төпле өйрәнелгән. Менә В.Хангилдин фикерләре: “Җөмлә кисәкләренең тиңдәшлеге өчен берничә төрле шарт табылырга тиеш. Төп шарт аларның үзара тезү бәйләнеше белән бәйләнгән булуы. Алар бер-берен ачыклап, аныклап килергә тиеш түгел, бәлки семантик һәм грамматик яктан бертигез хокукта булырга тиешләр”, ди. Чыннан да, ул китергән мисалда: Мин Казанда, Островский урамында, 25 нче йортта  торам җөмләсендә урын хәлләре санау интонациясе белән әйтелсә дә, тиңдәш түгел.

   

Тиңдәшлекнең икенче шарты итеп галим кисәкләрнең тезү юлы белән килүен, димәк, тезүле теркәгечләр яки шулар ролендәге мөстәкыйль сүзләр белән күрсәтелә алуын билгели. Мисалы менә бу: Гасырлар буе тырыш хезмәт, батыр кулларны көтеп, тудырырга, үстерергә зарыгып яткан бу шәфкатьле җирдә бик күп итеп игеннәр, җимеш агачлары үстерәсе, бөтен дөнъяны яшел кырга, рәхәт һәм бәхет бакчасына әйләндерәсе килә иде.

   

Тиңдәш кисәкләрнең бәйләнешендә өч төрле мәгънә аерыла: җыю, каршылык һәм бүлгәләнү төшенчәләре. Боларның һәркайсына аерым-аерым тукталыйк әле. Тиңдәшлек белдерүче сүзләр гадәттә җыю теркәгечләре (алар: һәм, да-дә, та-тә, вә, янә, тагы, ни–ни) яки шулар ролендәге мөстәкыйль сүзләр белән күрсәтелә. Бу очракка карата мондый закончалык–кагыйдәләр бар. Әйтик: тиңдәшләр ике генә булганда җыючы теркәгеч шул ике тиңдәш арасында була: Фәтхинең әле хат язасы һәм башлаган китабын укып бетерәсе бар иде.

   Мәктәп баласы тиңдәш кисәкләрне үткәндә аларның нәкъ менә шушындый төрен үзләштереп кала да үзе дә шушындый төрен куллануга күнегеп, сөйләмен бик чикли. Башка төрләрен куллана калганда да хаталар җибәрә торган була.

   Ә бит җөмләдә еш кына берничә тиңдәш бер-бер артлы тезелеп киткән була, бу очракта теркәгеч йә актыктагы ике тиңдәш арасына гына куела яки бер үк төрдәге теркәгеч һәрбер тиңдәш янында куелырга мөмкин: Апа безгә алма, чия, җиләк һәм төрле уенчыклар алып килә. Теркәгечләрнең кабатлануы, әлбәттә, очраклы түгел, ул мәгънә төсмерен көчәйтү яисә ассызыклау максатында була. Менә Мәҗит Гафуриның бер җөмләсе: Әтинең аска җәяргә киез алуда да, безгә яңа күлмәкләр алуда да һәм ит алып тәмле шулпа ашатуда да кайгысы юк.

   

Тиңдәш кисәкләр, әлбәттә инде, бер үк төрле кушымчалы була, тик ул кушымчаларның барысын да кабатлау мәҗбүри түгел. Мәктәп грамматикасында бу кисәтелә, әмма тормышта, хәтта матур әдәбияттә, матбугатта да аны үтәмәү очраклары булып ята. Радиодан бер чыгыштан: Безнең техника Алабугада, Чаллыда, Түбән Камада бара торган төзелешләр өчен вак комташ чыгара (Татарстан радиосы, 1989, 9 окт.).

   

Тиңдәшләрдә кушымчаларның, җыю теркәгечләренең бер төрле яңгырашлы булуы ул төгәллеккә, татарча аһәңле яңгырауга ярдәм итә. Менә бу җөмләдә, киресенчә, килеп чыккан: Тавыш үзгәртеп тә, кыланып маташасы да юк. Теркәгечләр (тә, та) төрлелеге җитмәгән, кушымчалар төрлелеге дә (үзгәртеп, маташкан) килеп чыккан. Үзгәртү, маташу формасы бөтенләй икенче яңгыраш бирер иде  (Татарча календарь. 1988, 27 март).

   

Шул ук вакытта тиңдәшләр ишле булып, аларны тезеп китү сөйләмнең бертонлылыгына китерүе дә ихтимал. Аннан да котыла белергә кирәк. Мәсәлән, тиңдәшләрне төркем-төркем итеп, бер төрле теркәгеч белән аеру: Иртәрәк башлап кичкә чаклы балта һәм пычкы, китмән һәм көрәк куллардан төшмәде (Ш.Камал).

 

 Аннары, татарда бит әле тиңдәш кисәкләр бер формада гына була дигән кагыйдә юк. Мәгънә тиңдәшлеге – анысы икенче мәсьәлә, җөмлә кисәге тиңдәшлеге – шулай ук. Мин бүлмәгә кердем, форточканы яптым җөмләсендә тиңдәшлекне Мин бүлмәгә кереп, форточканы яптым; Мин бүлмәгә кергәч, форточканы яптым рәвешләрендә дә белдереп була. Традицион синтаксик анализ барышында монда бәхәс туа: кереп, дигәч, өтер куеламы? Күпчелек куя. Ни өчен куела? Монысына инде җавап ачык түгел, аерымланган хәл дип тә аңлатмакчы булалар. Алай түгел бит. Җавап бер генә: кереп һәм яптым – тиңдәш кисәкләр, ә тиңдәш кисәкләр өтер белән аерылырга тиеш.

   

Шул ук вакытта тиңдәшлек билге-сыйфатларын теләсә ничек бозарга ярый дигән фикер дә тумасын. Менә хәзер әйтәсе җөмләләрдә тиңдәшлек формасының бозылуын һәм моның мәгънә төзелешенә хилафлык китерүен үзегез дә тоярсыз: Уйламаганда, көтмәгәндә булды бу хәл (Хезмәт даны, 1982, 19 гыйнв.). Мөгезле эре терлек һәм дуңгызларның үлүе кимеде; Киез, мех эчле итекләрне бөтен кешегә дә җитәрлек кайтару мөмкинлеге юк микәнни? (Дуслык, 1988, 25 февр.). Шул ук -ып/-еп формасын да теләсә кайчан кулланырга ярамый икән: Стенада ничә еллар эленеп торган менә бу плакатларны яңартыр, китапханә оештырыр идем; Дөресе: яңартыр идем, оештырыр идем...

   

Тиңдәшлек билгеләреннән иң көчлесе ул хәбәрне фигыль белән белдергәндә  аларның бер формалы булуы . Мәсәлән, бер заманда. Бу мисалда исә үткән һәм хәзерге заманда: Торак фондының 90 процентына су кертелгән, канализация үткәрелгән, үзәктән ягып җылытыла; Әлмәттән килгән җиңел һәм бер йөк машинасы янына Сарманнан тагын шуның кадәр өстәлеп, Иске Әлмәткә таба кузгалып киттек. Бу мисалда бер кисәге кыскартылган, икенчесе тулы түгел. Җитмәсә, берсе икенчесенекеннән ерак аерылган, арага бүтән  кисәк куелган.

   

Бу кагыйдә башка сүз төркемнәре белән белдерелгән тиңдәшләргә дә карый. Мәсәлән, сыйфатларга: Съезд дәүләт һәм иҗтимагый тормышның хокук нигезләрен даими ныгыта барырга кушты. Монда дәүләт һәм иҗтимагый тиңдәшләре сыйфат билгесен сакларга тиеш иде, әйтик, дәүләти һәм иҗтимагый (җәмәгати).

   

Мондый кытыршылыклар, минемчә, әлеге дә баягы, тиңдәш кисәкләрнең бер үк кушымчаларын кыскартырга кирәк, дигән кагыйдәгә сукырларча ябышып ятудан килә. Ә бит татар теле агглютинатив тел буларак кушымчаларга бай, аларның бер-бер артлы тезелеп килү очрагы да сирәк күренеш түгел, мондый очракта кайсы кушымча кыскартыла соң? Һәрхәлдә мәгънә төгәллегенә, әйтү аһәңенә китеклек килергә тиеш түгел. Менә бу мисалдагы кебек: Шул ук вакытта Дәүләт Советы берләшмә һәм предприятиеләрнең мөстәкыйльлек чикләрен киңәйтү ягында... Берләшмәләрнең тиңдәш кисәгенең -нең кушымчасын гына кыскарту кирәк булгандыр...

   

Болар җыю рәвешендәге тиңдәшләр иде. Татар теле янә, әйткәнебезчә, каршылык тиңдәшләренә (алар каршы куючы теркәгечләр: ләкин, вәләкин, әмма, тик, фәкать, ә, бәлки, исә, мәгәр) һәм бүлгәләнү тиңдәшләренә (алар бүлүче теркәгечләр: йә, йәки, йәисә, әллә-әллә, әле-әле) дә бай. Куллану яссылыгы ягыннан да алар төрле-төрле – бер үк җөмләдә җыю, каршылык һәм бүлгәләү тиңдәшләре бергә дә кулланылырга мөмкин: Иртән аяз, ләкин шактый салкын һәм җилле иде.

   

Менә бу төрлелектән сөйләм оештырганда, әлбәттә, дөрес һәм урынлы файдаланырга кирәк. Теге-бу теркәгечне куллана алу мөмкинлеге – ул әле һәр очракта кулланырга кирәк дигән сүз түгел. Югыйсә кайбер кеше, аерым алганда, хәтта язучы, журналист, радио, телевидение комментаторы бер теркәгечкә күнегә дә, үз сөйләменә колак та салмыйча, шуны тәкърарлый да тәкърарлый. Соңгы вакытта, мәсәлән, һәм теркәгече басымчакка әйләнеп бара. Тиңдәшлек кирәккә дә, кирәкмәгәнгә дә һәм белән белдерелә.

   

Ә дөресендә бу сүз – теркәгечне татарча әйтмә сөйләмдә бөтенләй кулланмаска да мөмкин, мәсәлән, игътибар итегез әле: авыл кешеләренең, яисә татарча дөрес сөйли торган зыялылар, укытучылар сөйләмендә һәм бөтенләй диярлек очрамый. Бәйлек буларак аның синонимнары белән, вә, илә, берлән күбрәк кулланыла, ә теркәгеч буларак аны пауза алыштыра. 

   

–Җыю һәм каршылык бәйләнешләрендәге тиңдәшләр тезмәсенә килсәк, монда төп бәйләү чарасы булып пауза, интонация тора, чөнки мондый тиңдәшләр тезмәсендә шул ике төрле мәгънә (җыю, каршылык) теркәгечсез дә бик яхшы аңлашыла. (Зәкиев, 489 б.).

   

Җөмлә кисәкләрен үзләштерүне дәвам иттерербез.