Ана теле: Мөнәсәбәтлеккә мөнәсәбәтең нинди?

– Бигрәк тәмле телле бу бала, – диде күрше апабыз Казаннан кайткан биш яшьлек кызыбыз белән сөйләшкәч. Диккать иттем: ул аның “Бирәле”, дигәненә эреп киткән икән. Оныклары гел “Бир” дә “Бир” ди. Аерма әлләни зур да түгел кебек. Менә нинди тылсымлы икән бу кып-кыска “әле” сүзе!

   Уйлый калсаң, сүз дә түгел бит әле ул. Лексика фәне дә аны ярдәмлекләр рәтендә йөртә, мөнәсәбәтлек (модаль), ди. Дөресен әйткәндә, фән әле бу категорияне тиешенчә өйрәнмәгән, уку йортлары да аларга җитәрлек игътибар бирми. Шуңа күрә аларны сөйләмдә куллану тәҗрибәбез бик аз барланган. Шуны искә алып, без “Ана теле” сәхифәсен ачып җибәргән беренче язмаларда ук мөнәсәбәтлекләр турында мәгълүмат биргәләгән идек, икән, микән, мәллә, мыни /-мени ише берәмлекләрнең иҗек, сүз кебек үк телнең төп берәмлекләре икәнен дәллилләргә омтылган идек. Чынында да, сөйләмне үтемле, тәэсирле итү алардан башка мөмкин дә түгел – һәркайсыбызда бит яшәү барышында теге-бу нәрсәгә, күренешкә, хәлгә, вакыйгага карата төрледән-төрле мөнәсәбәте (хуплавы, ризасызлыгы, нәфрәте, сөенүе, борчылуы. өметләнүе, ашыгуы, кызыгуы, көнләшүе, кызгануы һ.б.) туып тора, шул хәләтне белдерү өчен ул телдән үзенә кирәкле тамыр сүзләргә өстәп, бүтән чараларны да табып тора (әле, әллә, әйе, ярый, ләбаса/-лабаса, түгел, чү, икән, өчен, бәлки, белән һ.б).

    Фәндә андый берәмлекләр гадәттә модаль категориясендә карала. Морфология белгече, филология фәннәре докторы Фәһимә Хисамова: “Тикшеренүчеләр шулай ук икән, имеш, микән кебек сүзләрне дә субъектив-модальлекне белдерә торган сүзләргә кертеп карыйлар (Татар грамматикасы, 2002, 344–350)”, дигән (Татар теле морфологиясе, Югары уку йортлары өчен дәреслек, Казан: Татар.кит.нәшр,. 2015, 320 б.)”.
   Диккатъ итегез әле: Мин әле генә “Уйлый калсаң, сүз дә түгел бит әле ул” дидем. Шушы җөмләдә әйтелгән өч әле сүзе өчесе өч мөстәкыйль мәгънә белдерде. Шулай булгач, ничек инде аны сүз димәскә! Мисалларны үз тәҗрибәгездән дә китерә аласыз. Үзебездән янә берне өстик: Ярый әле син бар... (Җыр). Монда әленең мәгънә төсмере ярыйныкына караганда көчлерәк, ул сизелебрәк тора.

    Бүтән берәмлекләр белән кушылганда, синтезланганда да әле әһәмиятен югалтмый. Карале, әйтәле, күрәле, тыңлаәле, киләле... берәмлекләре тамыр сүзләрдән кай ягы белән кайтыш!? Бик нечкәләп тикшергәндә генә тезмә икәнлекләре тоемланыр – тамыр сүзгә, яисә үзе сыман берәр мөнәсәбәтлеккә ялганып, мөстәкыйль мәгънәле берәмлеккә әйләнгән. “Туктале”не күзәтик. Җырдагы “Сагынырсың “туктале” мөстәкыйль мәгънәле берәмлек түгелмени – анда тукта мәгънәсе дә, әле мәгънәсе дә инде шәйләнми; кисәтү мәгънәсе салынган бербөтен сүз бит! Басым сүзнең азагына төшкәнгә – әле мөнәсәбәтлегенең эчке мәгънә төсмере өстенлек итә кебек. Ә бит сөйләм барышында әле кайвакыт иң нечкә мәгънә яки хис төсмерен басым ясап белгертү өчен дә әйтелә. Тукта әле җил, исмә әле җил, өзмә гөлнең чәчәген...

  Күрәсез, тоясыз: бу төр категориянең ясалышы, кулланылышы татар теленә генә хас – бик үзенчәлекле. Үткән язмаларыбызның берсендә татар теленең асыл өлеше – иҗеккә “мәдхия укыганда” мөнәсәбәтлек+иҗек рәвешендә ясалган берәмлекләрне күзәткән идек. Әле китерелгән мисаллар мөнәсәбәтлек+мөнәсәбәтлек бәйләнешен ачыклады. Татар тел фәнендә соңгы гасырда сүзясалышы дигән мөстәкыйль бер тармак аерылып чыкты, төрле алымнар белән сүз ясалышын , аларны куллану үзенчәлекләрен өйрәнә башладылар. Гамәли сөйләмиятне үзләштерер өчен хәзер кирәкле хезмәтләр бар да бит, кызыксынучылар, өйрәнергә атлыгучылар гына күзгә күренеп артмый.

   Ә бит көндәлек тормышта телнең бу берәмлекләре белән өзлексез эш ителгәнгә, төрле “сөртенү”ләр, хаталар, сораулар килеп чыгып кына тора. Менә “Ана теле” сәхифәсендәге бер язма уңаеннан интернетчыбыз Банат авторның “төшенәсез булыр” тезмәсен “дөрес түгел”, ди. Хөрмәтле кардәш, язманы игътибар белән укыганыгызга зур рәхмәт; тәнкыйть уйландырды. Хата ук булмаса да гыйбарә, чыннан да, кытыршырак. Бу, әлеге дә баягы, мөнәсәбәтлек, ягьни ярдәмче өстәмә (булу) белән ясалган тезмә. Бу очракта әле генә әйткән иҗек алымы урынлырак шикелле: “төшәнәсездер”. Мөнәсәбәтле сүзне бер иҗек алыштырды да куйды! Татар иҗегенең шундый мөмкинлеге бихисаптыр.

Нишләмәк кирәк, без аларны үзләштереп кенә бетермибез. Күнегелгән бер берәмлеккә ябышабыз да ятабыз. Арада булырга, булу үтә актив, хәтта “агрессив” актив кулланылучы берәмлекләр рәтендә. Күрдегез ки, миңа да “ябышканнар”. Гадәттә сөйләмемдә аеруча “агрессивлана” башлаган берәмлекне кәгазь кисәгенә язып, өстенә кара белән калын итеп аркылы сызып, өстәл лампасы читенә элеп куям. “Булу” күптән инде шундыйлар рәтендә. Тик котылып булмый (Менә тагын булу). Туганнан ук күнеккәнгә күрә тел очында гына тора. Банат әйткәнчә, “үз туксаным туксан” – бер күнегелгән кимчелектән котылу җиңел түгел. Аннары без бит – Галимҗан Ибраһимовның “Алмачуары”н “татыган” буын. “Ул сине бик ярата булыр”, дигәне мәңгегә хәтергә уелып калган.

   Бу кәсәфәттән котылу өчен шәхсән үземә дә үрнәк мисаллар кирәккәнгә (кирәк булганга дип язган идем дә, шөкер, төзәттем), тагын берничәне китерик әле: Әйтик, “кирәге булмаган эш” (Татар радиосыннан) тезмәсенең синонимнарын барлыйк. Мөнәсәбәтлек белән ясалган тезмәләр: Кирәк түгел эш”, “Кирәге юк эш”. Иҗекләр белән ясалган тезмәләр: “Кирәкмәгән эш”. “Кирәксез эш”, “Кирәкмәс эш”. Үрнәк мисаллардан Хәсән Туфанның бер гыйбарәсе искә төште: “Шундыйлыкка сине кем өйрәтә?”. Бер мөнәсәбәтлектән вә өч иҗектән торган мөстәкыйль сүз барлыкка килгән.

    Әйе, телебез шундый бай ки, эзләнсәң, төпченсәң, кирәгеңне тапмый калмыйсың. Җ. Сөләйманның “Болгар җиле” ораториясеннән мисал: Сугыша да белгән (болгар халкы), кирәксә. Ә безнең тел очында кирәк булса утыра. Әле кирәккәндә дигәне дә ярап куя ала. Шуңа тартым иҗат табышлары очрап тора. Гакыйл Сәгыйрев бер шигырендә: Бу көнгәчә сөю дигән утның кайнарлыгын белми яшәдем... ди. (Бүтәннәр бит кадәр, чаклы, хәтле, ди). Иҗек рәвешле мөнәсәбәтлек күбрәк хис төсмерләрен бирергә сәләтле. Тикторганнан моңсуланып, ди Фирая Зыятдинова.

   Әлбәттә инде, барлык мөнәсәбәтлекне дә иҗек белән алыштырып булмый, моңа ихтыяҗ да юк. Шул ук вакытта эзләнү дә комачауламый. Әйтик, өчен ярдәмлеген күпме урынсыз кулланабыз. Игътибар иткәнегез бар микән: ”өчен” җырларыбызны “баскан” икән. Әнә соңгы җырларның берсендә “...сагышларны таратыр өчен килегез Кукмарага”, диелә. Чын татар таратырга ди түгелме соң?! Таллар бөгелгән өчен дә (бөгелгәнгә / үзәк өзелә икән;
    “Бары синең өчен генә йөрәгемдә ялкын йөртәм” (Дания Гайнетдинева); “Синең өчен чәчәк өздем...” (Мансур Шиһапов). Синең өчен чәчәк җыям / сине көтәм кил яшьлектән. “Сиңа дип” татарчарак түгелме соң? Анысын да халык төрлечә әйтә: Синең өчен янып-көям (син дип); Кем өчен (кем дип) өзеләсең...;
   Җыр үзе үк хата белән янәшә дөресен дә күрсәтә: Илем син диеп сөенсен / син илең өчен сөен; Синең өчен генә яшим / Тик син генә уйларымда.

   Менә бу һәм алдагы мисалларда өченнең кайда урынлы, кайда урынсыз икәнен, нинди синоним белән алыштырып буласын уйланыгыз әле: Мин җырламыйм җырларымны / ил матур булган өчен, мин җырлыймын... күктәге нурлар өчен; эш сөюче алдыңгы дуслар өчен; юлда югалсын өчен; халкым җырласын өчен; Айга түгел, елга түгел / сөям гомерлек өчен; Яңгырларың өчен яратам, Тукайларың, Илһамнарың өчен яратам; Зинһар өчен кермә төшләремә;
   Анализ, күнегүләргә мисалларны төрле сөйләмнән табарга була: “Суыта. Шуның өчен игътибарлы һәм сак булыгыз (Болгар радиосы,16 ноябрь, 2016). “Зинһар өчен” (мультфильмнан тәрҗемә). “Сезнең өчен Рафаил Ильясов җырлый” (Яңа гасыр, Манзара, июль, 2017).

   Урынлы куллану мисалларына күбрәк диккать итегез. Шөкер, алар да бар. Мәсәлән, җырда ук: Янбикә, синең өчен үзем үләрмен; Уңышлы синонимнар табылып тора. Менә соңгы җырларның берсе: “Син дип, мин дип җан атсак та, әлләнинди язмыш булды...”. Үрнәк өлгеләрне теләсә кайсы сөйләм төреннән табып була: Өчен нәкъ үз урынында кулланылган: Бәхет өчен шул да җитәр... (Ф.Зыятдинова). (Бәхеткә ирешү өченнең кыска варианты).Чакыруыгызга бик зур рәхмәт (Манзара. 8 июль, 2017).

   Заманында студентларга дәрес биргәндә өченне алыштыра торган синоним мөнәсәбәтлекләрдән шуңа, шуңарга, шуңа күрә, шул сәбәплене тәкъдим итә идем.

   Инде барланган күзәтүдән дә мөнәсәбәтлекләр белән эш итүдә уйланырга нигез булырлык кайбер нәтиҗә- тезисларны гомумиләштерергә мөмкин.

   – Мөнәсәбәтлекнең сүзләрнеке кебек үк бихисап мәгънә төсмере, хис нечкәлекләре барлыгын истә тотарга кирәк. Димәк ки, нәкъ шушы очракка тиешле мәгънә яисә хис төсмерен эзләп табарга кирәк. Урынлы- урынсыз икәнен тоемлау сәләтең булырга тиеш. Мәсәлән, китәле бер очракта кисәтү мәгънәсен белдерсә (синонимы якын килмә, орынма), икенче очракта гаҗәпләнеп соклану, горурлану хисен белдерә (синонимы: булмас, китаннан);
   – Мөнәсәбәтлек тә – тарихи күренеш. Архаизмнар, пассивлашкан берәмлекләр барлыгын онытмаска кирәк. Дәрдмәнтднең бер хикәясендә: Киндер ... әмма матур була (бик, гаять, ифрат, гаҗәп мәгънәсендә). Ә күпме пассивлашкан мөнәсәбәтлек сөйләмдә кулланылмыйча телебездә саклана: аеруча тезмә төрләре: әлләтагы, китаннан, менәтерәк, күрәторып, сөбханалла. Мөнәсәбәтлекләр – телнең иң ишле берәмлекләре, тик без шул бай хәзинәнең күпме өлешен генә сөйләмгә җәлеп итәбез икән!

   – Мөнәсәбәтлекнең дә калыпка әверелеп, шәхси сөйләм кимчелеге булып китү куркынычы бар. Аеруча тезмә рәвешендәгеләр. Күренекле генә галим-педагог “әмма дә ләкин шулай булуга да карамастан” дигән тыйбарәгә күнеккән. Гади сөйләм иясе: Менә дигән итеп яшибез дияргә күнеккән (Яңа гасыр, Сиңа миннән сәлам, 8 июль, 2017); Икесе дә бер чыгышта әлләничә тапкыр тәкрарладылар. И-и-и, татарларым, кайвакыт без сөйләмдә бер аваз әйтми калырга , иҗекне кыскартып янга калдырырга тырышабыз, ә кайвакыт менә өч-дүрт, хәтта әлеге очрактагы кебек алты мәгънәсез берәмлекне кушып азапланабыз. Шунысы хәвефле – аларның күпчелеге бит калып-штамп – каешланып беткән мәгънәсез гыйбарә! Ә татарга ят андый әрсез кортлар зиһендә әз үрчемәгән. Әмма дә ләкин, һәм дә, һәм инде, әйтәсем килә, күзлектән чыгып ише тилчәләр бөтен гаммәви чараларны басып кына калмыйча, гап-гади халыкның көндәлек сөйләмен дә “буарга” кереште.

Урысның “Вы знаете” штампы, тәрҗемә ителеп, бездә дә “әрсезләнгәннән-әрсезләнә” бара. Бигрәк тә татар теле укытучылары, галим, җурналист, түрәләр сүзне “Ә беләсезме..., хәтта ә сез беләсезме?!.. дип башлый. Уңышсыз тәрҗемәләрнең калыпка әйләнүе татар теленең кәсәфәтенә әйләнде инде. Татар калыбы – урысчадан хаталы тәрҗемә. Ленин бит “Укырга, укырга, укырга!” димәгән. Ә “Өйрәнергә, өйрәнергә, өйрәнергә!” дигән. Ә без тутый кош кебек шул ялгыш “кәлҗемәне” чәйнәпме чәйнибез!

    Ә бит аларны урынлы куллану мисаллары да бар: Инде килеп минем авылым турында... (Әтнә ягы агае); Минем бабам да өзелгән фикерен менә инде дип яисә шуннанарыгысоң дип бәйләп җибәрә иде (һәм индедән кай ягы ким?!);
   – Бу категория фәндә тиешенчә өйрәнелмәгән әле, дидек, Әйтик, төп сүз төркемнәре мөнәсәбәтлек була аламы? Ихтыяҗ төшсә... Ышан син аңа гыйбарәсендә аңа нинди сүз төркеменнән? Алмашлык, диярсез. Ә бит анда ул төшенчәсе юк. Димәк, бу очракта ул алмашлык түгел, димәк, ул берәмлеге мөнәсәбәтлеккә әйләнгән.

   Безнең язмаларга карата фикер белдерүләр дә фәнни күрсәтмәләргә ихтыяҗ сизелә. Мансур Сәгъдиев калыпланган гыйбарәләрне анализлаганда Һ.Такташның “...үзе бер дә усал түгел кебек, шикелле” юлын ничек бәяләргә дип урынлы сорау бирә. Бер язмабыздан соң китерелгән фикерләрдә хәйран тамаша; яман яхшы (яман кызык) кебек оксюморан рәвешле мөнәсәбәтлекләргә тискәре караш сизелгән иде. Кызык: бу хакта интернетчы әңгәмәдәшләребез нинди фикердә икән? Бу без әле генә искәрткән мисал ул шәхси калыпмы, әллә шагыйрьнең иҗади табышымы? Менә Әхмәт Исхакта: Үкенә төсле тоела;
   Кызганыч ки, мондый сорауларга төпле җавап бирергә, әйткәнебезчә, безнең фәнни белемебез җитенкерәми. Бездә тел азмы-күпме өйрәнелеп тә, сөйләм мөстәкыйль өйрәнелмәгәнгә күрә, анда да әле грамматиканың бу тармагы тулысынча бүтән телләргә ияреп өйрәнелгәнгә күрә, сөйләмгә кагылышлы категорияләр нәкъ шушы максатка яраштырылмаган. Сөйләмдә катнаша торган берәмлекләр мәгънә ягыннан төгәл тәгаенләнергә тиеш. Аларның кайберләре тел фәнендә өйрәнелгәнгә тәңгәл килә (исем, сыйфат, рәвеш, алмашлык, фигыль), ә кайберләре форма билгәләүне күздә тота (тәмамлык, бәйлек, кисәкчә һ.б.). Ә бит гамәлдә без аларны максатчан куллану өчен, ягъни мәгънәсен, яисә хис төсмерен белдерү өчен сайлыйбыз. Бу исә аларның атамаларында ук тәгаенләнгән булырга тиеш тә бит. Менә “әти белән әни кинога китте” мисалында белән нәрсәне белдерә. Ике төшенчәне бәйләр өчен, диярсез. Мәктәп аны шулай бәйлек дип өйрәтә. Синонимы һәм, вә, илә, берлән. Ә сөйләмият андый максатны күздә тотмый, әлеге мисалда ике сүзне бәйләү ихтыяҗы юк. Димәк ки, белән бөтенләй бүтән мәгънәви максатка кирәк. Әйе, бу очракта беләннең синонимы бергә, икәүләшеп: Әти белән әни икәүләшеп (бергә) кинога китте. Әгәр сүз барышында бу төшенчә үзеннән-үзе (мантыйкый) аңлашылса, аны белдерүче берәмлек бөтенләй әйтелми; чын татарча нәкъ шулай була да: Әти, әни кинога китте. Без мәктәптә бәйлек дип өйрәнгән берәмлекнең кирәге бөтенләй юк, аны тын (пауза) алыштыра ала икән!

   Тик ялгышмыйк – “белән”нең саф татарча мәгънәләре дә бар, Патша башы белән балта тотып эшли (Гариф Гобәй); Җаныем нигә хәтерең калды / уйнап әйткән сүз белән (сүздән) (җыр); “Аңлатмалы сүзлек”не дә карап алыгыз).

   – Мөнәсәбәтлекне куллануда очрый торган тагын кайбер кытыршылыклар: – Мәгънә төгәллегенә ирешәм дип, арттырып җибәрү, чаманы тоемламау: Бары тик рекламадан соң... (Манзара, Яңа гасыр-Планета, 6 июль, 2017); Башын аска (түбән) иеп; Соңгы тәүлек эчендә 20 көнлек яңгыр яуган (Матбугат.ру, 6 июль, 2017); Без бурычлы инде синең алда (Сиңа урынына) (Манзара, СМС, 7 июль, 2017). – Мәгънә ялгышлыклары килеп чыга.

Генә урынсыз кулланганда икесе генә кебек хата барлыкка килә. Дөрес әйтү берни тормый: нибары икесе. Уңай мисалларны тоя белү генә сорала. Безгә шул тискәресе күбрәк тешкә тиеп, чырай сыттыра. Әнә бит Болгар радиосының иң тәҗрибәле җурналистларының берсе ...бугына...ди (Гафу итегез);
   – Телбизәк сыйфатында береккән тезмә мөнәсәбәтлекләрне “вату-ватмау” – үзенә бер мәсьәлә. Бүген исеңә төшмәгән, иртәгә ... төшәр әле. (Җыр); Зарарсыз, урынлы кыскарту бит!

   Мөнәсәбәтлекләрне сөйләмдә куллануның барыбызга да кагылган мондый сабаклары аз түгелдер, күзәтик әле, уртаклашыйк. Әңгәмәне дәвам иттерербез. Гомумән дә, телебезнең асыл хәсияте саналган мөнәсәбәтлекләрне күбрәк, урынлы куллансак икән; калып-штампларыннан Аллаһы сакласын! Хаталарга юл куюларны кисәтеп торучылар, тәнкыйть итүчеләр күбрәк булсын иде. Рәхмәт аларга! Хәстәрен халык үзе күргәндә генә газиз телебез яшәр!

                                                   Илдар Низамов,
                                   филология фәннәре докторы.