ЧОР ФАҖИГАСЕ

Зөлфәт Хәкимнең «Легионер»ын («Казан утлары», 9,10,11 саннар) тетрәнеп укыдым. Авторның җан авазы, күңел сызлануы роман юллары аша укучы йөрәген дулкынланырга, гасабиланырга, әрнергә мәҗбүр итә.

Әсәрдә Икенче бөтендөнья сугышында әсир төшкән, иленә исән-имин кайту, әнисен, туган-тумачасын күрү теләге бик көчле булганга, концлагерьда легионга кереп, җай чыгу белән үк совет ягына качкан, шуның өчен озак еллар үз иленең төрмә-лагерьларында җәфа чигәргә хөкем ителгән Кызылъяр авылы егете Яббарның ачы язмышы сурәтләнә.

«Легионер»да күтәрелгән проблемалар гаять күптөрле. Туган җирне ярату, ана һәм бала мәхәббәте, гадәләт һәм гаделсезлек, кешелеклелек, шәфкать һәм шәфкатьсезлек, мәрхәмәт һәм кансызлык… Әйтергә кирәк, бу проблемаларның ачылышы Хәким әсәрендә без күнеккән традицион укылыштан шактый гына аерыла. Мәсәлән, совет заманында киң яктыртылган туган илгә тугрылык яисә туган илгә хыянәт кебек проблематиканы гына алыйк. Автор традицион карашны биредә тулаем инкяр итми, әлбәттә. Ватаныңа каршы кулыңа корал тотып яисә башка төрлерәк юллар белән көрәшәсең икән, син, һичшиксез, җинаятьче. Син – туган җиреңне сакларга һәм якларга көч тапмаучы яисә бөтенләй дә теләмәүче. Андыйларга «сатлык җан» дигән ямьсез ат ябыштырыла. Әмма «сатлыкҗанлык», үз туган җиреңә хыянәт ул сугыш кырында гына ачыкланамы? Мәсәлән, кылмаган җинаяте өчен Яббарның «җанын ашаган» Сәет, Әнсар, башка авылдашлары туган туфракларына хыянәт итмәдеме? Бабалары гасырлар дәвамында гомер иткән, кан-тир белән сугарган, ничә буын нәселдәшләренең кендек каны тамган, ниһаять, җәсәдләре иңдерелгән изге җирне саклап кала алдылармы? Алар, үз иминлекләрен, тынычлыкларын, мул тормышларын кайгыртып, гомерләрен аяп үз туган авылларын, иген иккән кырларын, урманнарын, печән чапкан болыннарын, инде килеп, зиратын су астында калдыруга юл куеп, туган җирләренә хыянәт итмәделәрме? Үзен ни көтәчәген белсә дә, шул гаделсезлекләргә каршы чыгудан өрекмәгән Яббар җинаятьчеме, әллә калганнармы? «Легионер»да бу сорауларга бик ачык җавап бирелә. Баксаң, Яббар гына түгел, әсәрнең башка геройлары да «бәхетсезлеккә дучар булган корбаннар» икән бит. Әмма бу аң аларга бик соңлап килә, вөҗдан газабы, үкенү, әрнү булып килә. Вакытында ак-караны аера алмау, ялганнар кабыгыннан арчып, хакыйкатьне танып ала белмәү, акыл һәм хис зәгыйфьлеге, күңел сизгерлеген җую…

Мин Яббар язмышына дучар булсам, ни эшләр идем? Романны геройдан җинаятьче ясаган кешеләргә нәфрәтләнеп укыйм да бит, әмма ләкин шулар урынында калсам, мин соң үземне ничегрәк тотар идем? Гомум агымга каршы йөзәрлек көч таба алыр идемме, югыйсә дөньяның кая баруын да хәтта төшенә алмас идемме икән? «Канга сеңгән курку төшенергә, аңларга, шикләнмичә уеңны ярып салырга барыбер ирек бирмәс идедер» кебек уйлар туды башымда «Легионер»ны укыганда. Кардәш-ыруының, хәтта әтисенең дә, авылдашларының салкын нәфрәтенә тарыган Яббарның хәлен күз алдына китерүе авыр түгел. Кайвакыт эш урыныңда кемдер, сине гаепләгәндәй, салкынчарак мөнәсәбәт күрсәтеп алса да, атналар буена тынычлыгың җуела, күңелдә әллә нинди эчпошыргыч ялгызлык хисе урын ала. Ә Яббар… Ничек яшәмәк кирәк, Ходаем, шундый авыр газапта. Әниеңне, туганнарыңны борчуларга салуыңны аңлый торып… Совет заманында мондый язмышлы кешеләрнең гомер юлы бертөрлерәк төгәлләнүен беләбез – алар, гадәттә, үз-үзләренә кул салу белән чиклиләр фани дөньядагы тереклек итүләрен. Күпсерияле мәшһүр совет кинофильмы «Вечный зов»тагы Панкратның сатлыкҗан улын гына искә төшерегез.

«Сатлык җан» дигән исем тагылганнар арасында да төрлеләре булган, хәер. Мәсәлән, шул ук «Вечный зов»тагы үз ихтыяры белән полицайлыкка кергән Федор, Распутинның мәшһүр «Живи и помни» әсәрендәге ерткыч аңын сеңдерә баручы качкын образлары… Ә Яббар исә боларның берсенә дә охшамавы өстенә илен дә сатмаган бит әле. Биредә хакимиятнең һәм җәмгыятьнең кеше шәхесенә игътибарсызлыгы, адәм күңелен аңларга да, акларга да сәләтсезлеге ярылып ята. Совет заманында кешеләрнең бик үк кешелекле булмаган гамәлләрен идеология белән бәйләп аңлатуны өнәмичә, кылганнары өчен җаваплылыкны аларның күңел тарлыгына, явызлыгына, тагын шундыйрак тискәре сыйфатларына ягып калдырырга омтылу очракларына тап булабыз кайвакыт. Күршең өстеннән донос яз яисә башкача этлек эшлә, дип, адәмне өстәгеләр мәҗбүрләмәгәннәр, янәсе. Алай димәгез, җәмәгать, алай димәгез. Әйдәүчеләр, Гумилевча әйтсәк, пассионарийлар халыктан һәрчак чыгып торган. Аларның бик көчле фикерлеләре, кешеләрне үз инанулары артыннан ияртеп, аңнарына билгеле бер юнәлеш бирергә бик сәләтлеләре дә, алардан кайтышраклары да булган. Мәсәлән, бу күренешне шактый тарайтып, патриархаль татар авылы кысаларында карасак, һәрбер гамәлдә башлап йөрүчеләрнең һәм шуларга иярүчеләрнең, тагын әле кырыйда торучыларның («мин бу эшкә катнашмыйм!») булуын күрербез. Әдәбияттан бер мисал. Мәҗит Гафуриның «Кара йөзләр» әсәрен хәтерлисез булыр. Бичара Галимәне һәм аның сөйгәнен йөзләренә кара ягып урам буйлап мәсхәрә кылуны иң башлап берәү тәкъдим итә бит инде, иң башлап бу кара уй берәүнең усал башына килә. Шәригать таләбе дисәләр дә, әгәр шул вакыт бер ак фикерле, якты җанлы, үз фикерен үткәрергә сәләтле бер адәм: «Тимик без бу балаларга, рисвай итмик, яшь гомерләрен бозмыйк, кешеләрчәрәк гамәл кылыйк», – дигән булса? Вакыйгалар башкачарак агыш алыр иде.

Озын сүзнең кыскасы, үземчә Яббарның трагедиясен тирәнәйткән туганнарын, авылдашларын аклап маташкан булам. Сугышта бик зур корбаннар биргән, кайгыдан аңы томаланган, күңел сизгерлеге кимегән халык бу. Моның аңына партия идеологиясе нык сеңдерелгән, агымга каршы йөзүчеләр юк дәрәҗәсендә. Яббарның: «Мин илемне сатмадым!» – дигән сүзләрен колакка да элмиләр. Син якын кешеңә дә хәтта ышанырга тиеш түгел, бары партиягә ышан! Бу турыда күп сөйләнде инде, яңалык түгел. Кызганыч, совет заманының аждаһа-идеологиясе, көч һәм дәһшәт белән, бернигә карамыйча, кешелек кануннарын изеп-сытып барганга, Яббар кебек сирәкләрне ботарлап кына китте. Халык арасыннан чыккан, күпчелеккә гадәләтне аңлатырга, үзе артыннан ияртергә сәләтле, ягъни «күзе ачык» әйдәүче-пассионарийларны идеология дигән «монстр» ялмады да йотты, үзе шулар урынына басты.

Бәхетсезлеккә тарыгач, Яббар янында бары тик әнисе торып кала. Кем ни генә әйтмәсен, Әминә үз баласына ышана, ахыргача аны яклый, терәк булырга тырыша. Мондый ана соклануга лаек. Әниләр шулай инде ул, беткәнче баласын бирмәс диярсез. Шулай укмы икән? Биредә мин чорыбызның иң ямьсез күренеше – хатыннарның үз балаларын ташлавы, аларны тиешенчә тәрбияләмәве турында сөйләргә җыенмыйм. Бу – аерым мәсьәлә. Монда мин тышкы яктан үрнәк булып күренгән, әмма калебендә баласына карата җан җылысы булмаган аналарны күздә тотам. «Син мине борчыдың, йокымны качырдың, мин кушканча эшләмәдең, мине санга сукмадың, танышларым алдында синең белән мактанудан мәхрүм иттең, мин сиңа ачулы…» – кайбер аналарның балаларына әйткән сүзе шундыйрак эчтәлектә дә булгалый. Эгоцентриклык күренеше инде бу. Бәгырь парәсен ул бик матур, акыллы, сәләтле булган өчен генә яраталармы? Андый ата-аналар да юк дип әйтә алмыйбыз шул. Зөлфәт Хәким исә авыр сынаулар алдында сыгылмаган, улына хыянәт итмәгән Чын Ана образын тудырган. Улы да аңа чын мәхәббәт хисе белән түли. Әмма Ходайдан килгән шушы бөек хис – ана һәм бала мәхәббәте – әллә нинди гарип, ясалма кысалар эчендә яшәгән җәмгыятьтә санга сугылмый, таптала, җимерелә.

Зөлфәт Хәким романы белән Распутинның 1976 елда язылган «Прощание с Матёрой» («Матёра белән бәхилләшү») повесте арасындагы аваздашлыкны күрмәмешкә салышу дөрес булмас. Әсәрләрнең һәр икесе узган гасырның җитмешенче-сиксәненче елларында илдә барган реаль вакыйгаларга нигезләнгән. «ГЭСлар, сусаклагычлар төзү артык зур бәһагә төште, кешеләр язмышларын чәлпәрәмә китерде» – шушы фикер ике әсәрдә дә ярылып ята, турыдан-туры әйтелә. «Кемнедер җәберләп, кемнедер кимсетеп, кемнедер батырып, башкалар өчен нәрсәдер төзү дөресме икән?» – дип ачынып сорый Яббарның үсеп буй җиткән улы Вәсим.

Распутин «Матёра…»да сурәтләгән вакыйгалар турында бер тәнкыйтьче: «Рус авылларының тамыры кору нәкъ шул вакыттан башланды, кешеләрдә «перекати поле» психологиясе шул чорда тамыр җәйде», – дигән фикер уздыра. Рус авылларының ниндирәк хәлдәлеге берәүгә дә сер түгел хәзер. Минем хәтердә генә дә Биектау районындагы туган авылым Ташлы Кавал тирәсендәге рус авылларыннан өчесе бөтенләй юкка чыкты. Махсус кызыксынганым юк, ә шулай да бөтен Рәсәй буйлап андыйларның саны хәтсездер дип беләм. Татар авылларына да сукты бу хәлләр, шулай да, яхшымы-начармы, яши әле татар салалары. Тик озак шулай дәвам итә алырмы?

«Легионер»да Кызылъяр халкының авылларын су басканны тын калып күзәтүе, тирән фаҗига буларак кичерүе тасвирлана. Олы судан качып, тау башынарак менгезеп салынган авыл исеме элеккечә Кызылъяр булса да, аларның туган туфрагы, яңа йортлары исә туган нигезләре түгел. Шуны аңлау күпме кешенең бәхетен агулый, йөрәген сыкрата, күңеленә сагыш сала. Ни әйтсәң дә, татар туган җиренә кендеге белән береккән инде ул.

Шушы уңайдан чагыштырмача күптән түгел генә экраннарга чыккан, Гогольнең мәшһүр «Тарас Бульба» әсәре буенча төшерелгән кинофильмнан бер өзек исемә килеп төште (кызганыч, повесть үзе онытыла бара икән). Андрейның дошман ягына чыгуын белгәч, кайгыдан йөрәге сыкранган Бульба ике арада сәүдәгәрлек итеп йөрүче яһүд кешесенә аны тотып китерергә боера, улына җәза бирәчәген белдерә. Ә тегесе исә, үтә гаҗәпләнеп: «Нигә, әгәр Андрейга анда яхшы икән, нигә?» – дип сорый. «Безгә кая рәхәт булса, туган җир шунда» психологиясенең ачык чагылышы инде бу, гасырлар буе билгеле бер тарихи шартларга куелган, гомерен саклар өчен бер урыннан икенчесенә күченеп йөрергә дучар ителгән халык менталитеты. Ә татарны, Марсель Галиевнең гаять талантлы бер повестендагыча («Нигез»), ерак җирләрдән хәтта «киртә казыклары тартып кайтара», туган җирнең болыннары-кырлары, басулары-сулары тартып кайтара. Әлегә… Әмма бу тарту көче кими бара, кими бара. Ни кызганыч…