Бар дөньясын этләр баса

Кыш кереп, кырларга кырпак кар яту белән, авыл урамнарын этләр баса. Җәен алар, ничектер, күзгә бик ташланмыйлар, чөнки кырда ашарга табу җае чыгуга таралышалар. Моннан егерме биш-утыз еллар элек авыл урамында бу кадәр эт туе күзә­теп булмый иде әле. Фер­ма тирәсендә берничә салынган колаклы, «дүрт күз»ле авыл акбайлары, актырнаклар очраштыргалый, әмма урамнарны баскан бозау кадәр этләр өере күзә­телми иде.

Хәзер урамда нәселле, токымлы этләрнең тулы бер коллекциясе кайнаша. Үзара кушылып, алар инде моңар­чы күрелмәгән яңа токымнарга старт бирделәр бугай. Авылда этләрне җыеп, питомник ачарга, алар­ны сте­рильләш­терергә җые­нучы күренми, шуңа күрә үрчү конвейеры тулы кө­ченә эшли. «Нәсел эше»нә, әлбәттә, шәһәргә китеп шә­һәрләшкән һәм ассимяля­цияләшкән авыл кешеләре этәргеч бирде. Туксанынчы еллар башында, «базар мө­нәсә­бәт­ләре»нә күчү белән, өйдә бизнес оештыру мәрә­кәсе башланды бит. Токымлы эт алып, аны үрчетү, эт баласын сатып «миллионер булу» хыялы шул бизнесның бер тармагы иде. Кырык-илле квадрат метрлы таш тартмада ничек эт үрчетеп була, ничек анда ашап-эчеп яшәп буладыр, авыл кешесе буларак болар миңа ка­раңгы. Тик шәһрдә бер бүл­мәле фатирда да эт үрчетеп азапланган танышлар бар иде, монысы факт. Һәрбер бизнес шикеле үк, эт үрчетү эшмәкәрлегенең дә барып чыкмаган очраклары җи­тәрлек. Товар бар, сатып алучы гына юк.
 
Бизнес­ның шушы төп проблемасына килеп төртелгән элекке авыл кешесе ниш­лә­сен: җан­лы һәм «затлы» бу «товар»­ларны, туган якка кайтканда, машина багажнигына тыгып алып кайтып, йөрәккә газиз кырларга сипте. Кемнәрдер шәһәр урамнарына гына чыгарып та җибәргәләгәндер, чөнки калада да атлаган саен эткә абынган чаклар бар иде. Шулай итеп сала тыкрыкларын үз иткән себер хаскалары, немец овчаркалары, лабрадорлар пәйда булды. Соң­гысының хәзерге көндә базар бәясе бер көчеккә 15 мең сум тора икән. Авылда бу бәягә кечерәк бер бозау сатып алып симертеп була. Эт кавеме тик тормый, үзара яратыша, тормыш дәвам итә. Берничә ел элек авыл янына шуышып ауга килгән ике бүрене күреп авылдашлар аучыга шалтыраттылар. Бакча башында гына атылган бүреләрне карарга бардым. Коточкыч азау тешле ерт­кычларның ярымбүре, ярым эт икәнен ачыклау өчен белгеч булырга ки­рәк­ми иде.

 Сүз башы озынгарак китте, мин этләр саны һәм аларның токымнары хакында түгел, кемдә игелеклелек, кешелеклелек дә­рәҗәсе зур­рак булуы турында язарга теләгән идем. Беренче «резюме» шул: авылда токымлы этләрнең «шартлаулы үрчүе» кеше­ләр «этлеге» нәтиҗә­сендә. Кайчандыр әби-ба­балары урамга куып чыгарылу аркасында кырыгыйлашкан этләр нигездә юаш күңелле, эчкерсез җан­нар алар. Син тимәгәндә, алар тимиләр. Этнең кеше­дән беренче аер­масы да менә шунда. Әмма дөньяга килгәнсең икән, тамак кайгысы йөртә башлый. Ач эт­ләрнең авыл кешесенә салган беренче җәфасы ишегалдында җыр­лап йөргән тавыкларның бе­рәрсен эләктереп алып бугазлап ташлаудан гый­барәт. Көн саен берәр тавыгың югала башлагач, этләрнең изгелеге турында онытасың, билгеле. Хәзер инде күнек­тек: тавыкларны биктә тота башладык. Тик биктә тавык асрау белән бөтенләй асрамау бер-берсенә тиң дип әй­терлек. Бигрәк тә балалы ана этләр кешеләрнең үзә­генә үтә.
 
Боларны ашатып та булмый. Аз гына ашаттыңмы, эт ияләшә һәм үзең генә түгел, аннан күршеләрең дә җик күрә башлый. Хуҗасыз йорт­лар­ның каралтыларына кереп балалаган этләр­нең исә үз кайгысы. Болар кешеләр кебек үк кансыз түгелләр: баланы буып ташлау, бүтән бер этнең оясы тирәсендә калдырып китү кебек «этлек»­ләрне бөтен­ләй белмиләр, балиг булганчы баланы ашаталар, үсте­рәләр. Көн тудымы, үзе өчен генә түгел, балалары өчен дә ризык эзләп чабышалар. Менә шунда күзә­теп торсаң, этләрдәге үзара ярдәм, неч­кә күңеллелек, иге­лек кылу сыйфатла­рының ни дәрә­җә­дә ­зур булуын күрә­сең. Үз­ләре эт асраучы авылдашлар сөй­ләшә.
 
«Бәй­дәге эткә сөякләр чыгарып салам, ашамый, күмә дә куя, – дип сөйли берсе. – Ни хикмәт икән бу дип, күзәтеп торырга булдым. Аз гына вакыт үтүгә, якындагы буш йорт­ның лапасына кереп балалаган ана эт килеп җитә. Карга кү­мел­гән сөякләр казып чыгарыла; кәнтәй, авызына сөяк кабып, балалары янына чаба». Икенче күрше дә шуңа охшаш хәлгә тап булган икән: бәй­дәге эт савытына сөт сала, тегесе яртылаш кына эчә туклыклы сыеклыкны. Ке­ше­ләр кү­ренми башлау белән, шул ук ана эт килеп, калган сөтне эчеп бетереп китә, ди. Кеше­ләрдән аер­малы буларак, этләр хәй­рия фондлары төзеп азапланмыйлар, үз авызларыннан өзеп булышалар мохтаҗ кардәш­ләренә.
 
Бездә, кешеләрдә, бит ничек: дүрт хәйрия фондының өчесе мошенник­лардан тора, акча җыялар да үзләш­терәләр, җыялар да кәеф-сафа коралар. Этләр мондый явызлыкка бара алмый. Гомумән, мондый “этлек” аларның төшләренә дә керми. Кешеләр “этлеге”нең хәйрия белән бәйле икенче төре дә бар: мохтаҗларга дип бүленгәнне ачкүз байлар талый. Моның интернетта әллә никадәр мисалларын таба аласың.

Күптән түгел генә Якутиядә бер эшмәкәр гаилә кибеттә “Игелек киштәсе” булдырган. Мохтаҗлар килеп бушка алсын өчен, киштәне азык-төлек белән тутырган, шул хакта белдерү дә язып элгән. Сатып алучыларга да изгелек эшләргә җай чыккан: мөмкинлегең бар икән, киштәдә берәр пачка май, яисә макарон калдырып китәсең. Киштәне күрү белән, бер өлкән яшьтәге карчык та бер кисәк май китереп өстәгән: “Мин үзем пенсионер, ләкин акчам бар. Бәлки, миңа авыр чак килсә, мин дә шушыннан килеп ашарга алырмын”, – дип әйтә икән. “Игелек акциясе” озак дәвам итмәгән, ләкин кемнең кем икәнен ачып салган. Иң беренче шул күзәтелгән: чынлап та фәкыйрь булган затлар – ялгыз һәм аз керемле пенсионерлар киштәдән ризык алырга оялганнар. Аның каравы чәшке тунлы, шәхси автомобильле гражданнар активлык күрсәткән: киштәдән бушлай азык-төлекне сәгать эчендә сыпырып алып бетер­гәннәр. Графит төсендәге чәшке тун кигән бер ач- күзле ханым бер сә­гатьтән соң, яңадан “калҗа”лар өстәмәгәннәрме дип, кибеткә кабат сугылды ди игелекне оештыручы эшмәкәр. Яшьләр, машиналарга утыртып, пенсиядәге әти-әниләрен ташый икән. Боларда инде, күрәсең, бик ябыгып, нечкәреп беткән булса да, намусның скелеты калгандыр, өлкәннәргә дигән киштәдән бушлай ризыкны үзләре килеп алырга оялганнар.

Бервакыт көзге якта авыл урамында шундый күренешкә тап булдым. Бакчалар аша турыдан гына үтәргә ниятләгән эт рәшәткә ярыгына кереп кысылган. Тегеләй талпына, болай тартыла, һич кенә дә ычкына алмый. Тик ул ялгыз түгел: икенче бер кардәше моның янына хәсрәтле кыяфәт белән килә, булышырга итмәк була, әмма эт мөмкинлекләре чикләнгән бит инде. Кайгылы башын иеп, читкә китә, тагын килә. Карап торсаң, кысылган эткә караганда, иркен­дәгесе­нең хәле яманрак кебек. Рәшәткә әйбәт кадакланган, буш кул белән генә кубарырлык түгел. Хуҗага кереп әйтергә туры килде. Берәр сәгатьтән соң узганда, эт инде котылган, койма ярыгы эт сыймаслык итеп кадакланган иде.

Интернетта яңа видеохәбәр карыйм. Чита шәһәрендә исерек автомобильче, кызыл утка кереп, җәяүлене бәрдергән. Ун метр читкә очып, аңын югалткан корбанына машинасыннан төшеп аз гына карап торган да юк булган. Берничә җиңел машина хуҗасы авыр хәлдәге җәяүлегә борылып та карамый үтеп киткәннәр. Шәһәр урамында аңын югалтып егылып ятучылар яныннан кешеләрнең тыныч кына үтеп китүләре – бик еш күзәтелә торган хәл бит инде. Менә шуларның барысын да уйлыйсың да “кешелеклелек” сүзе белән “этлек” сүзләренең мәгъ­нәләрен алыштырасы килә башлый. Югыйсә этләрнең кешелеклелеге, кешеләрнең этлеге турында сөйләргә туры киләчәк.