Рим Хәсәнов: Татар авылларында йөреп кенә татар җырын дөньяга чыгарып булмый

 

 

Бу сорауга җавап бирү бик кыен. ИТАР-ТАССта озак еллар эшләгән журналист Равил Төхфәтуллин әйтә иде: “Иҗат кешесенә, архитектормы ул, композитормы, аңа Ходай Тәгалә  фикерне күктән бирә дә, кайбер кешеләр ул фикерне яза ала", - дип. Шулкүктән Ходай биргән  фикерне яза алса кеше, ул яңа җыр, яңа шигырь яза. Мин Равил Төхфәтуллин белән килешәм. Чөнки мин үзем дә белмим моның табигатен. Ләкин, минем фикеремчә, бөтен балалар да бертигез туалар, һәр баланы  теләгән юлга куярга була. Әйтик, балага гитараны ике-өч яшьтә алып бирәсең, аның гитарист булуы ихтимал. Башка бер балага очкычларның модельләрен күрсәтәсең. "Всех лучше" тапшыруында мин йолдызларны белә торган 7 яшьлек малайны күрдем . Ул бөтен йолдызларның исемнәрен белә, ике йолдыз аның фамилиясе белән теркәлгән. Ләкин ул әйтми үскәч астроном булам дип. Төгәл аны әйтеп булмыйдыр. Бәлки, ул летчик булыр. Бу бик серле әйбер – талант, гениальлек. Аның белән баш ватасы килми.

 

 

Андый җырлар бар. Мин күптән түгел хатыныма әйтәм: "Мин Голоска барып, җырларга чыгам әле". Ул миңа әйтә: "Син нәрсә, акылдан яздыңмы? 70 яшьтә!"  Мин әйтәм, әрмән музыканты Эдуард Давидян чыкты бит 61 яшьтә. Шунда чыксам, мин чит ил җырларын җырламас идем, чатнатып, башкортчамы, татарчамы җырлар идем. Ләкин ул хыял гына булып калачак, чөнки үз урыныңны белергә кирәк, хәзер безнең вакытлар үтә бара, яшьләр чыксын. Мин шул фикердә торам – Пелагея конкурста жюрида утырганда (ә аның фамилиясе Ханова, ул татар җырчысы, себер татары), татар җырчыларын үткәрә иде. Хәзер ул анда утырмагач, татар җырчыларын үткәрергә кеше булмагач, алар юк.

 

Григорий Лепс үткәрсә генә инде, аның аранжировщигы Башкортстаннан Рамил Дәүләтбаев. Саксофонист, бик көчле музыкант. Аның бер җыры бар – галәм хиты булырлык "Сөюләрдән ятим итмә". Ютьюбтан эзләп карап, тыңлагыз әле менә, аны берничә кеше башкара. Искиткеч, тетрәндергеч җыр! Менә шул җыр белән "Голос"та чыгарга була иде.

 

 

Кругозор җитми. Ул бик киң булырга тиеш. Кемнәрдер татарлыкта гына йөзә, русча җырламый, алман телен, инглиз телен, җырчыларын белми, алар аңа кирәкми. Зур территорияле җырчы булыр өчен синең акылың да шундый булырга тиеш. Әйтик, син Казан филармониясеннән чыгып, авылларда татарча гына җырлап йөрисең икән, дөньяга чыгып булмый. Аны татар, башкорт кына аңлый бит, аны хәтта кырым татарлары да аңламый. Киң кругозор кирәк.

 

Әмма шунысы да куркыныч: кругозор зурая бара - татар руска әйләнә. Финляндиягә барса, ул финга әйләнә. Мәсәлән, Бисер Киров бар иде, болгар җырчысы, ул бөтен Европа телләрендә җырлады, аны бөтен халык белде. Аны бөтен планета белә иде. Кайда безнең шундый татар җырчысы? Андый әлегә юк. Менә ул тугач, татар җырчысы да дөньяга чыга алачак.

 

 

Мин бу сорауга җавап бирә алмыйм. Эстраданы күтәрер өчен аны аңлаган кеше кирәк, аңлаган түрә. Әйтик, җырчы Алсу бар иде бит, аның әтисе Ралиф Сафин үзе гармунда уйный, үзе авылча моңлана, җырлый, ул музыкага омтыла иде. Һәм шул Алсуга да күчкән. Алсу бөтен планетага чыкты, аны Англия җырчылары да таныйлар иде. Без аның “Туган тел” исемле компакт-дискын чыгардык, ул 5 айда миллион ярым экземпляр сатылды, ә моны беркем дә белми. Ул бит "алтын" дигән диск, татар дискы!

 

 

 

Бер координатор кирәк, босс. Күп акчалы, аңлаган кеше. Хәзер кризиска карамастан андый кеше булуы ихтимал. Аны табарга гына кирәк.

 

Татар шундый зур милләткә әйләнде, ул бетмәчәк. Зур милләттә кечерәк милләт югала. Әйтик, безнең зур диаспора Финляндиядә. Аларның оныклары татар түгел. Алар татар теле туган булган финнар хәзер, чөнки алар аз анда. Ә монда зур милләт, татар милләте, ул югалмаячак. Чөнки ул үзе русларга тәэсир итә. Көйләре белән, иҗат әһелләре белән. Мин уйлыйм, 100 елдан соң татар тагын да күбрәк булачак. Ләкин аларны, кызганычка каршы, зур түрәгә чыгармаячаклар.

 

Мәскәүгә татар үзәгенә килегез менә, анда урыслашкан Мәскәү татарлары татар теле түгәрәкләренә йөриләр, татар җырларын җырлыйлар. Мәскәү җырчысы Роза Хәбибуллина хәзер дәүләт дәрәҗәсендәге татар мәктәбен ачты, 1186нчы мәктәп. Ул аның директоры. Аннан тәрбияләнеп күпме татар чыгачак.

 

 

Моңа социаль яктан карарга кирәк. Мин Австралиядә университетта укыганда, әйтик, утырабыз кафеда, килә официант. Ул турыдан-туры сөйләшә һәм сүгенә. Сүгенә! Ул түбән катламнан. Урта катлам бар, зуррак акча алган кеше – ул инде сүгенми. Тагын да зуррак бар – галимнәр, язучылар, түрәләр.

 

Безнең халыкта да шулай – төрле катламнар бар. Аскы катламга начар җыр кирәк, сүгенә торган. Булсын! Аңа ничек ял итәргә? Ләкин без аларны тартырга тиешбез өскә, әйдә, операга кер, кара, нинди зур, югары музыка бар, дип. Ул барыбер балаларын булса да шунда йөртергә тиеш һәм йөртәчәк.

 

Төрле җырлар яшәүгә лаек. Без аңламаган җырлар да, без аңлаган җырлар да. Скрипкада, фортепианода уйнаган җырларны гади кеше мәңге ишетмәгән, аңа кирәкми дә ул.

 

 

Бардыр дип уйлыйм. Талантлы кешеләр бик күп. Мин интернетка стихи.ру порталына керәм, укыйм – шундый көчле шигырьләр, шагыйрьләр. Проза.ру дигәне дә бар. Шунысы кызганыч – Стихи.руга теләгән телдә язып була. Ә бер башкорт, татар язучылары анда шигырьләрен салмыйлар. Салсыннар иде! Нишләп пассив?

 

Халык информация белән тулган. Бәләкәйдән башлап, интернеттан, телевидениедән информация керә – ул барыбер акылны баета. Кеше күбрәк белә башлый. Бәлки, ул бервакытта да шигырьләр язмагандыр – һәм яза башлый. Менә дигән итеп яза башлый, чөнки аның таланты ачыла.

 

 

70нче елларда минем рэп, рок жанрында берничә җырым бар иде. “Язгы фәлсәфә”, “Кыш килде”. Һәм мине “придурок” дип йөртәләр иде.

 

Әлеге рэп ул негрлардан алынган. Ул негр культурасы. Ул аларның протесты, алар күп сөйлиләр, русча ул “словесный понос” дигәнне аңлата. Шул “словесный понос”ның мастерлары бар.

 

Ә минем чиста рэп иде. “Каберләргә безне кем салыр?” һәм шуның ише сүзләр бар иде анда. Ул юк иде, хәтта табигатьтә юк иде. Русларда да юк иде ул вакытта.

 

 

Инструменталь жанр, әйтик, тальян, баян, гармун. Һәм аккомпанмент белән, әйтик, авыл көе һәм шәһәр көйләре. Алар аерым тора. Чөнки шәһәрдә пентатоникадан тайпылышлар бар. Әйтик, минорга. Ә авыл жанрында тайпылышлар юк, кытайларныкы кебек чиста пентатоника ул. Сүз уңаеннан, аның пентатоникасы Норвегиядә, Американың берничә штатында бар. Азиядә генә түгел ул.

 

 

Юк, ул пентатоникага бәйләнмәгән. Сиднейда университетта укыганда безнең төркемдә кытайлар да бар иде. Алар ничектер һаман аерым йөриләр иде, алар интровертлар, үзләренә йомылган. Алар американнарга, русларга аларның көйләре кирәкми дип уйлыйлар. Ә анда бик матур көйләр бар. Аларның халык инструментлары бар, шундый матур яңгырый. Сәбәбе шул – алар интровертлар, киңлеккә чыгарга теләмиләр.