«Чынаякларымны да калдырмадылар ичмасам»

Һәрбер йортта буыннан буыннарга әманәт булып тапшырылып килгән гаилә ядкәрләре була. Бабамнар өендә дә шактый алар. Араларында иң кадерлесе – түр яктагы ак шкафта саклана торган чынаяклар. Балачагымның күп кенә татлы мизгелләренең шаһиты алар.

Ул чынаяклар бик кадерле кунак килгәндә яисә Коръән мәҗлесләре үткәргәндә генә өстәлгә куела иде. Иң тәмле чәй дә шул чынаяктан эчелә иде. Бәйрәм узу белән, алар яңадан үз урыннарына менеп кунаклыйлар. Бу чынаякларның ниндидер сер саклауларын, кечкенә булсам да, сизенә идем. Аларның тарихы турында миңа шактый еллардан соң әниемнең бертуганы Миңнислам абый сөйләде.

1905 елгы Бәдретдин бабам, Зыятдин атлы абыйсы белән (алар гаиләдә җиде ир бала), узган гасыр­ның 20нче елларында Идел буена ябырылган ачлыктан котылырга теләп, Мәскәү өлкәсе Вербилки бистәсенә китеп, фарфор заводына эшкә урнашалар. Моңа кадәр күргән эшләре булмаса да, тырыш егетләр тиз арада алдынгылар рәтенә менә. Ә бер бәйрәмдә, хезмәт хакларына өстәп, 12 чынаяк та бирәләр.

Егетләр аны әниләре Азизә әбигә бүләк итеп алып кайта. Азизә әби улларының бүләген, җаныннан артык күреп, күз карасыдай саклый, хәтта әҗәле җитеп, үләр вакытында да суны шул чынаякта бирүләрен сорый, соңгы йотымны шулардан эчә.

Вак кына чәчәкләр төшерелгән әлеге чынаякларны илебез иңенә төшкән аянычлы язмыш та урап узмаган. 1933 елда кулакларга каршы көрәш башлангач, үз хезмәтләре нәтиҗәсендә хәлле генә яшәп яткан Җамалетдиновлар гаиләсенә дә әлеге зур давылның шаукымлы җилләре килеп кагыла. Көннәрдән бер көнне «сәвит куштаннары» ике бертуган яшь әтинең күкрәк балалары берни белми йоклап яткан пар бишекне ат аранына чыгарып эләләр дә, барын – бергә, югын уртак итеп, бәхетле яшәгән зур гаиләнең өен көпә-көндез сүтә башлыйлар.Сабыйларның берсе, әниемнең апасы Камәрия, бу гаделсез дөньясында тормавың яхшырак диптер инде, бер яше тулганчы ук гүр иясе була. Икенче бишектә яткан Әсимә апаның да гомере кыска була.

Әллә нинди онытылмаслык кара көн була ул. Өйдәге самавырны да, түшәк-ястыкларны да, шул исәптән әлеге 12 пар чынаякны да ат арбасына төяп алып китәләр. Бу көнне бабам өйдә юк, ерак кырга урак урырга киткән була. Авыл өстеннән төтен шикелле кара болыт күтәрелгәнен күргәч, янгын дип куркып, атны тугарып, арбасын калдыра да үзе шул атка атланып, авылга җилдерә. Урам башына җитсә, өйләре күренми, кара тузан эчендә, әнисе елый-елый шешенеп беткән. Өй бүрәнәләрен арбага төяп маташалар. Ә теге кара болыт төтен түгел, ә өй чормасына салынган туфрактан чыккан тузан икән. Өен сүткәнне, нигезен туздырганны кем тыныч кына карап тора алсын?! Бигрәк тә әнисенең күз яшьләре, чарасызлык бәгырен өтә бабамның. Ул чакта 29 яшьлек, инде ике бала әтисе булган бабам үз-­үзен белештермичә сикереп менә дә багор тотып, түбәне каерып торучы ирне салып та ега. Ничек утыртып куймаганнар диген үзен?!

– Чынаякларымны да калдырмадылар ичмасам, – дип өзгәләнә Азизә әби.

Бабам аны ничек юатырга да белми. Аңа Чыдар кушаматы нәкъ шул көнне тагылгандыр да, мөгаен. Бабам ул кушаматына гомере буе тугры калды.  Авызы тулы кара кан булса да, кеше алдында сиздермәде.

Икенче көнне бабам кибет янында үзләреннән талап алынган әйберләрнең сатылуы хакында ишетә. Тиз генә акча хәстәрли дә шунда йөгерә. Барса, әйберләре сатылып бетә язган. Чынаякларның да дүртесен алганнар. Ярый әле, алар бәхетеннән, сигезе калган. Бабам, ике дә уйлап тормый, аларның барысын да сатып ала. (Үз чынаякларын үзе!) Башына төшкән кайгылардан картаеп калган әнисен сөендерәсе килгәндер инде. Чынаякларны күргәч, Азизә әби, күз яшьләре аша: «Кайткан малда бәрәкәт бар, улым!» – ди.

Ана йөрәге белеп сизенгән: элеккегесеннән дә матуррак, яхшырак йорт җиткереп керәләр. Бабам тугыз балага гомер бүләк итә (берсе минем әнием). Авылда алма бакчасы, умарта асрау белән дан тотып, соңгы елларда авыл мулласы вазифасын да башкарып, картайганчы үз аягында, үз акылында йөреп, тормышның тәмен табып, 97 яшенә кадәр яшәде ул. Балаларына, без – оныкларына да шулай дөрес, иманлы яшәүне васыять итеп калдырды. Чынаяклар тарихын ишеткәч, аларны яңадан күрәсем, кулыма тотып карыйсым килде.

Менә мин балачагымның иң күңелле чоры, җәйге каникулларым узган, миңа бик тә кадерле булган нигездә – бабам өендә. Кеше тормаганга, таптап йөрмәгәнгә «сөенеп» үскән минем буйлы кычытканнарны аралап, ишекләрнең бикле йозакларын ачып, хатирәләрне куркытмыйм тагын дип, сак кына басып, өй эченә үтәм. Бернәрсә дә үзгәрмәгән. Барысы да элеккечә: түрдә – шәмаил, диварда – сәгать. Кадерле кешеләрем генә юк... Түрдәге ак шкафтан кадерле ядкәр – бүләк чынаякларны сак кына алып, өстәлгә тезеп куям. Кемнәрнең генә кул җылысын сак­ламый алар! Бөтен нәсел белән никадәр генә саклансалар да, еллар алар өчен эзсез үтмәгән: инде җидәү генә калганнар.

Кайберләрендә чатнаган эзләр дә бар, ялтыравыклары да купкалаган, чәчәкләренең җетелеге дә кимегән... Кәгазь калынлыгындагы гына үтә күренмәле диярлек юка фарфорга саксызрак кагылдым, ахры – зыңлап-чыңлап тавыш бирде. Гүя бабам: «Үткәннәрне онытмагыз-з-з!» – дип, чорлар аша эндәште...