Яңа елга чыршы сайлау серләре (КИҢӘШЛӘР)

Яңа ел алдыннан Казан базарларына бәйрәмнең төп алиһәсе – чыршы сатуга чыга. Берәүләр аның ясалмасына өстенлек бирсә, икенчеләр чын агачны көтеп ала. Сүз дә юк, чын агачның исе генә дә ни тора! Дөресен әйткәндә, мәктәпне тәмамлаганнан бирле Яңа елның рухын тойганым юк. Барысы да шул бәйрәм алдыннан чын чыршы күрмәү, хуш исен иснәмәүдән, күрәсең.

Быел әлеге мизгелләрне кабатларга булдым, чын чыршы алырга!

Мәскәү базарында чыршы сатуның өч ноктасы бар. «Түбәтәй»дән ерак булмаган урында Пермьнән алып кайткан нарат саталар. Бәясе 800дән башлана.

– Миңа метр ярымлы чыршы кирәк иде, – дим.

– Нигә сиңа чыршы? Нарат ал, ул коелмый, озаграк тора, – ди сатучы.

Катгый рәвештә чыршы кирәген тәкрарлыйм. Шул вакытта икенчесе сүзгә кушыла:

– Чыршы куясы бүлмәгезнең биеклеге күпме? – ди.

– Ы-ы... Өч-дүрт метрдыр инде, – дим.

– Сезгә метр ярым кечкенә була, – ди бу.

– Алайса, зуррагын алам, – дип, чыршы сатучылар янына юл алдым.



Алары трамвай юлы кырыена тере коридор ясап тезелешеп баскан. Болары да чыршыларны Пермьнән алып килгән. Бәяләр 600-1500 тирәсендә тирбәлә.

– Нишләп Татарстанда урман юкмыни? – дип сорыйм сатучылардан.

– Татарстанда агач киссәк, башыңны кисәләр, – ди берсе.

– Ә сезнең рөхсәт язуыгыз бармы соң?

– Законлы эшлибез, рөхсәт алынган.

Закон белән эш иткәч, камерага сөйләргә курыкмаслар, дип телефонымны чыгарам. Әмма бер алдыма, бер артыма төшеп, товарларын мактаган өч сатучы, телефонымны чыгаруга, суга киткән бүреләр кебек юкка чыктылар. Шулай да берсенең артыннан кире барып, иң яхшы чыршыны сайлап бирүен сорадым. Ул миңа,  иң матур агачны алып, ылысын кулы белән уып иснәтте. Ммм! Исее! Суламаган борыннарны да ачып җибәрә. «Свежий» чыршы шундый булырга тиеш икән, ягъни томаудан дәваларга.

Сатучыга бәйләнеп торганда, гомер буе күкерт заводында эшләгән Нариман абый Сөләйманов кечкенә оныгы белән чыршы сайларга килде.

– Әти урманчы булып эшләде. Шулай булса да без Яңа елда чыршы күреп үсмәдек. Мәктәп Яңа елына исә яшь бозауларга кайтарылган ылысларны фермадан алып менә идек. Шулардан җыеп чыршы ясыйбыз. Мичкә ягыла торган класс бүлмәсендә аның исе шулкадәр тәмле чыга. Хәзер менә чыршының да, ылысның да, пихта, кедрның нинди генә төре юк. Законлы дип саталар инде. Без алабыз, – ди ул.

Нариман абый чыршы сайлау серләре белән дә уртаклашты. Беренчедән, аның кайчан киселгән булуын ачыкларга кирәк, ди. Моның өчен иң аскы ботагын сындырып карарга кирәк. Әгәр ул тиз сынса – чыршы күптән киселгән. Кәүсәнең киселгән урынының төсенә дә игътибар итәргә куша ул. Караңгы төстә икән, чыршы энәләрен тиз коячак. Ботакларын аз гына бөгеп карарга кирәк, алар сынарга тиеш түгел. Кире үз хәленә кайтса, бу – яшь агач. Аның исе катырак чыга. Үз халәтенә кайтып ук бетмәсә, мондый гүзәлкәйдән әллә ни ис көтмәскә кирәк. Чыршыны тезеп куйган җиреннән күтәреп карарга да иренмәгез. Әгәр энәләре җиргә коелган икән, аны алудан мәгънә юк.



Кием-салым рәтләренә кергәндә, Марий-Элдан китергән чыршылар саталар. «Кайсысы әйбәтрәк?» дигән сорауга, сатучы ханым тәмәкесеннән аерылмыйча гына: «Берсүзсез мариныкы», – дип куйды. Ул мактамады, мин ышанмадым. Ә Казан халкы шулай да себерке сыман җыелган Мари чыршысына өстенлек бирә. Бәясе 100 сум. Вазага утыртырга менә дигән. Ике-өч күркәсе дә бар. Исе зур чыршыга караганда ныграк та чыга икән.

Кире кайтыр юлда,  Пермь нараты сатучылар янына тукталдым.

– Нарат алырга булдым бит әле. 31 көнне киләм, би-и-к матур нарат сайлап бирерсез әле, – дим.

– 28 декабрь көнне үзе түгел, ботагы да калмый миндә. 10 ел нарат сатам. Кырып-себереп алып бетерәләр, – диде сатучы.

Әллә кая йөрисе дә юк, үзебезнең ишегалдына – «Океан» базарына да китергәннәр бүген чыршыкайларны. Бәяләре генә кыйбатрак. Чыршы – 800, нарат 1000 сумнан башлана.
 
Базар тулы чыршы-нарат булса да, законсыз рәвештә урманнан кисеп кайтучылар да юк түгел. Аларга нинди җәза каралган соң? Иртәме-соңмы, үз белдеге белән чыршы кисүче административ яки җинаять җаваплылыгына тартыла. Штраф күләме һәр очракта аерыла. Бу агачның төренә, яшенә һәм урман хуҗалыгына китергән зыянына карый. Зыянның күләме 5000 сумнан артмый икән, штраф 3500-5000 тирәсе. Әгәр ваемсыз адәм, берничә агач кисеп, салынган зыян биш мең сумнан артып китсә, берничә төр җәза буенча җавап бирә. Штраф күләме дә 500 меңгә кадәр җитә. Шулай ук 480 сәгать мәҗбүри эш  белән «бүләкләнергә» мөмкин. Яки 2-6 елга иректән чикләү каралган. Административ штрафтан тыш, һәр киселгән агач өчен зыянны капларга туры киләчәк. Уйламыйча киселгән бер агач – өч мең сум.
 
Иң яхшысы – Яңа ел күркен сатып кына алыйк. Бәйрәмнәр күңелле узсын!