“Һаман да шул бер Тукай инде ул...”

Ни дисәң дә, танылган шагыйрь бит! Тукай бүләген дә алды. Шигырь бәйрәмнәрендә “микрофон чираты”нда берен­челәрдән булды. Кызганыч, мондый фикерләр­не “Тукай дө­ньясы”на керә алмый интеккән­нәрдән генә түгел, шактый ук танылган әдипләребез авызыннан да ишеткәләргә туры килә. Аларның мондый “оригиналь” фикерләрен мин: “Ник татар булып тудым икән? Татар булып, әллә кая барып булмый шул...” – дигән мәгънәдә кабул итәм. Чөнки шәхсән үзем өчен “Тукай” һәм “татар” дигән сүзләр – синонимнар, ягъни, алар бер үк мәгънәгә ия. “Һаман да шул бер Тукай инде ул...” – дип сөй­л­әнәбез икән, әйдәгез, татарлыктан да ваз кичик! Бәлки, башка өммәттә алга китәрбез, чәчәк атарбыз?

 

Еллар уза, буыннар алышына. Тукайны онытсак, аны хә­тердән сызып ташласак, “Иван непомня­щий”га әйләнсәк, кая барып чыгарбыз икән? Ярый әле, апрель җиткәндә табигать бе­лән бергә уянып алабыз, апрель – Тукай ае, дип мәш килә башлыйбыз. Баш миенең кү­зәнәкләрен киереп, төрле чаралар уйлап табарга омтылабыз. Әдәбият-сәнгать әһел­ләре Тукай бүләген алу өчен җан талаша башлый. Кызык та, кызганыч та.

 

Апрель безгә Тукайны бирде, апрель бездән Тукайны алды. Шагыйребезне нәкъ менә шушы айда зурлап искә алу әйбәт үзе. Респуб­лика җитәк­челеге дә олы шәхе­себезнең юбилеен олылап үткәр­мәкче. Монысы да әйбәт. Тик без шәхесләребезне юбилейдан-юби­лейга гына искә алырга тиеш түгел. Арчага бер кайтуымда район башлыгы Илшат Нуриев белән күреш­тем. Бик гыйбрәтле сүз әйтеп куйды ул: “Без Тукайның туган көнен нигә әле юбилей уңаеннан гына зурлап уздырырга тиеш, ди. Без Тукай белән яшәргә тиеш, Тукайча уйларга тиеш. Киләсе елга Тукайга 131 ел тулуны тагын да матуррак итеп уздырачакбыз әле, Алла боерса”, – дигән иде ул. Авызыңа бал да  май, якташым!

 

Төрле чараларны “уздымы –узды” өчен генә үткәрүдән кайчан котылырбыз икән без?! Бәлки, аларны төрләндерә башларга да вакыттыр. Сүз дә юк, апрельдә Тукай һәйкәленә, каберенә чәчәкләр кую, шигырь бәйрәмнәре үткәрү дә кирәк. Ә бу эшләр ел дәвамында, һәр атна, һәр ай саен эшләнә алмый. Алар – тиешле министрлык төзегән һәм җитәкчелек тарафыннан хупланган вакытлы чаралар гына. Ә калган айларда, елларда нишләргә соң?

 

Март аенда берничә шагыйрь белән Арчага, “Тукай укулары”на барган идек. Аны “Таттелеком” милли элемтә компаниясе һәм Арча педагогия көллияте оештырган. Бер язган идем дә инде, элемтәчеләр апрель җиткәнне көтеп тормадылар, “Тукай укулары”н гыйнварда ук башлап җибәрделәр. Әле узган ел ук Кырлайда кечкенә Тукайны уллыкка алган Сәгъди абзый йорты ихатасын юбилейга әзерли башладылар.

 

Мин кайчак, әллә шагыйрь­нең юбилеен уздыруны элем­тәчеләргә йөкләделәр микән, дип тә шикләнеп куям. Педагогия көллиятендә узган “Тукай укулары” инде алтмышынчысы иде бугай. Бу язма чыкканда, аларның саны 100гә җитә язар, мөгаен. Очрашуларда инде 6 меңнән артык кеше катнашкан. Сәхнәгә чыгып, Тукай шигырь­ләрен җирле халык белән чиратлашып укыйлар элемтәче­ләр. Кайберләре балалары бе­лән килгән, сәхнәгә алар да чыкты. 

Арчада чын шигырь бәйрәме иде бу, халык бәйрәме иде: көллият студентлары, элемтәче­ләр, Казан шагыйрьләре бер сәхнәгә менде. 

Тукайга багышланган чараларны, бәлки, төрләндерергә кирәктер, дигән идем бит әле, Арчада узган шигырь бәйрәме – шуның бер үрнәге иде. 

 

Аннан соң еш кына: “Т­у­кайның нәрсәсен өйрәнәсең инде аның, барысы да өйрәнеп бетелгән бит...” – кебек сүзләр дә ишетергә туры килә. Гади кеше авызыннан чыкса – бер хәл, кайчак әдипләребез дә, гафу итегез, “саташып” ала. Әйе, Ту­кайның тормыш юлы, иҗаты күп өйрәнелде. Әмма чын талант­ларның иҗатын өйрәнгән саен яңалык ачасың. Хәсән Туфан, Тукайны чиксез дәрья белән чагыштырып, аны өйрәнәсе дә өйрәнәсе әле, дигән иде.

 

2014 елда сабакташым, шагыйрь Зиннур Мансуровның “Тукай белән әңгәмәләр” дигән китабы чыккан иде. Без әле китап чыкканчы ук “ВТ”да аннан кайбер өзекләр бирә бардык, укучылар таныша торсын дидек. Әдәбият мәйданы тирәсендә бөтерелгән кайбер “әдипләре­без” китапка егылып төшмәде. Берәү хәтта: “Нәрсәсе бар инде аның, Тукайны сөреп чыккан инде”, – диде. “Тукайны сөреп чыгар” өчен нинди акыл һәм талант кирәге турындагы уй аның башына да кереп җитә алмаган, күрәсең. Аннан соң Тукай турында язарга һәркемнең хәлен­нән дә килми бит әле ул. Ни өчен бу китапка озаклабрак тукталам? Беренчедән, моннан 103 ел элек вафат булган Тукай белән “әңгәмә кору” үзе үк – китап дөньясында зур яңалык. Икен­чедән, сатуга чыгуга ук диярлек китап кибет киштәләреннән юкка чыкты. Зиннур: “Үземә сатып алырга өлгерә алмадым”, – дип борчылып-үкенеп йөрде.

 

Бак­тың исә, китапның киштәләрдән шулай тиз юкка чыгуына әлеге дә баягы элемтәчеләр гаепле булган икән, күпләп алар сатып алган. Бер китапны Дәүләт Киңәшчесе Минтимер агага биргән булганнар. Минтимер Шәрип улы исә аны, дөрес булса, аерыла алмый бер төн эчендә укып чыккан һәм Зиннур Ман­суровның өенә шалтыраткан. “Тукай” дигән сүзне ишетүгә үк күңеле генә түгел, төсе-кыяфәте дә үзгәреп китә торган Минтимер ага Зиннурга: “Мин Тукайны беләм дип йөри идем... Бу китап һәр татарның өстәл китабына әйләнергә тиеш...” – дигән. Олпат, зирәк кешеләр Тукайга, шагыйрь­нең иҗаты – тормышы белән бәйле һәр гамәлгә әнә шулай бәя бирә белә. Нишлисең, “бер Тукай инде ул”. Насыйп итсә, әлеге китап инглиз телендә дә чыгачак һәм бөтен дөнья җәмәгатьчелеге дә аңа югары бәя бирер дип уйлыйм. Чөнки, дөнья йөзләрендә һәр халык, һәр милләт үз язмышы өчен борчылып, көрәшеп гомер кичерә. Тукай идеясе һәр халыкка якын.

 

Ни гаҗәп, элемтәчеләр моны аңлаган. Рөстәм Зәкуан “Тукай теле” белән сөйләшүгә күчеп бара. Кайчан шалтыратып: “Нихәл­ләр?” – дисәң дә: “Бар уем – кичен-көн­дезен, синең хакта, милләтем”, – дип җавап бирә башлады. “Тукай укулары”на баргач, З.Мансуров­ның китабын бүләк итмичә калмый һәм аны иң зур бүләк дип кабул  итәләр.

 

 

17 апрель көнне Арчага чакырулы идем. Сикертән авылы мәктәбендә Мөхәммәт Мәһ­диевкә истәлек тактасы куюда катнаштым, берничә мәктәптә укучылар белән очраштым. Шунда Рөстәм Зәкуан шалтырата: “Бу якларга юлың төшсә, Кырлайга да сугылып чык!” – дип төрттерә. Бардым. Сәгъди абзый хуҗалыгында элемтәчеләр мәш килә. Кайбер истәлекләргә караганда, бәләкәй Апуш нәкъ менә Сәгъди абзый (Сәгъдетдин Салихов) гаиләсенә килеп кергәч, беренче мәртәбә “әти”, “әни” дип авыз тутырып әйтә башлый.

 

Элем­тәчеләрнең нәкъ менә шушы ихатада яңа мемориаль комплекс төзергә алынуын ничек хупламый­сың инде! Лотфул­ла Шәфигуллин башлангычына бик күп фикердәш­ләре кушылган. Мемориаль комплекс иганәче­ләр­нең шәхси акчасына төзелә. Мин барган көнне Кырлайга Лотфулла Нурислам улы да килгән иде. Соңгы күрсәтмә­ләрен бирде. Ачылган китап рәве­шендә эш­ләнгән такталарга язылган Тукай сүзләрен, олы шәхес­ләрнең Тукай турында әйткән­нәрен янә бер кат укып йөргәндә берәү: “Тукайны пәй­гамбәргә тиң­ләү дөрес түгел”, – дип куйды. (Бу Туфан Миң­нуллинның “Тукай – безгә Ал­лаһы Тәгалә тарафыннан җибә­релгән пәйгам­бәр” дигән сүз­ләренә карата әйтел­гән иде.) Лотфулла әфәнде кыска гына: “Бу – аллегория”, – дип куйды. Сорау бирүче “аллегория” сү­зенең мәгъ­нә­сен аңла­ган­дыр­мы-юктыр­мы, бер­ни дә дәш­мәде. Мин: “Образлы итеп әйтү”, – дип өстәп куйган булдым. Дөрес булса, Лотфулла әфән­денең – “технарь”ның эш бүл­мәсендә өстәлдә Тукай ки­тап­лары ята икән. 

Шулай итеп, Сәгъди абзый биләмәсе Тукай рухын саклаучы изге бер урынга әйләнәчәк һәм моннан кеше өзелмәс. Әйтүлә­ренчә, 27 апрель көнне монда зур бәйрәм узачак һәм бәйрәмгә чит төбәкләрдән дә бик күп кунаклар килер дип көтелә.

 

Инде сүземне тәмамлап, шуны өстәп куясы килә: бөтен язганнарым “Һаман да шул Тукай инде ул...” – диючеләргә “...Ап-ачык бу бер җаваптыр, сүздә түгел, басмада...” булып барып ирешсен иде. Ә бит бер уйлаганда, алар хаклы да. Тукай – һаман да шул инде ул. Ул – татарның рухи символы, аның язганнары – милли идеологиябез, милли сәясәтебез. Ә Тукайны өйрәнү аның белән бергә атлау өчен кирәк. Чөнки белмәгән кеше белән юлга чыкмыйлар. 

 

 

Мәдәният министры урынбасары Эльвира Камалова әйтүенчә, быел Тукай шигырьләре Татар­с­танның барлык парк-сквер­ла­рын­да яңгыраган. Ә инде 26 апрельдә төп чаралар узачак. Ул иртәнге тугызда Тукай һәйкә­ленә чәчәк салу белән башланып ки­тәчәк. Бу көнне Казан ТЮЗына мемориаль такта урнаштырылачак. Баксаң, биредә Тукай “Печән базары яхуд Яңа Кисекбаш” поэмасын укыган икән. Бу көнне М.Җәлил исемендәге Опера һәм балет театрында тантаналы чара узачак, анда Тукай преми­ясенә быелгы лауреатлар игълан ителә­чәк. Эльвира Камалова ап­рельдә старт алган чаралар ел әйләнә дәвам итәчәк дип ышандырды.

 

Мәгариф һәм фән ми­нис­трлыгының Милли мәгариф ида­рәсе җитәкчесе Флера Сафиуллина балаларны Тукай иҗаты бе­лән таныштыруга багышланган чаралар турында сөйләде. Болар – мәк­тәп укучылары, укытучылар өчен конференция, форум, фести­валь­ләр. Балалар мондый чараларда бик теләп катнаша дип белдерде ул.

 

Тукай мирасын саклау һәм өй­рәнүдә Татарстан Фәннәр ака­де­мия­сенең яңалыклары шактый. Бе­ренчедән, Тукай иҗатын колачлаган 6 томлыкның 5-6нчы томнары чыккан. Басманың фәнни мө­хәр­рире Зөфәр Рәмиев әйтүенчә, аны әзерләгәндә “Уклар”, “Әлгас­релҗәдид”, “Яшен”, “Ялт-Йолт” жур­­­­наллары һәм “Фикер”, “Әл-Ис­лах” газеталарының һәр саны өй­рәнелгән һәм төрле сәбәпләр аркасында кыскартылган текстлар тулысынча бирелгән, беркайда басылмаганнары да табылган.

 

Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директоры Ким Миңнуллин тагын бер уникаль басма турында әйтеп үтте. Ул – “Рухи мирас: эзлә­нүләр һәм табышлар” энциклопедиясе. Әлегә Габдулла Тукайга багышланган беренче чыгарылышы әзерләнеп беткән. Фәннәр академиясе белгечләре аны быел нәшер ителер дип көтә.

 

Тукай нинди булган? Бу – иң күп бирелә торган сорау икән. Чөнки аны төрле рәссам төрлечә сурәт­ләгән. Әлеге сорауга кызыксынган кеше үзе җавап таба алсын өчен, “Габдулла Тукай – фотогра­фия­ләр­дә” дигән китап басылып чыккан. Җы­ен­тыкка Тукай сурәтләнгән фо­то­ларның кайда төшерелүе турында тәфсилле язма һәм фотога төшерү­че турында да мәгълүмат бирелгән. 

Җыеп әйткәндә, апрельдә Тукай тирәсенә җыелабыз, шаулап алабыз әле без. Кунаклар да килер, төрки кардәшләребез дә шатлыгыбызны уртаклашыр. Әгәр шаукым ясалма тудырылган булса, ул, билгеле, әдипнең туган көненнән соң басылачак. Кунаклар дигәннән, алар “Кем ул Тукай?” дигән сорауга тулы җавап таба алыр микән? Чөнки Тукаебызның музее авария хәлендә, бөегебезнең Казандагы калган эзләре, белгәнегезчә, мыштым гына юк ителде.