Туфан Миңнуллинның иҗатташ дуслары аның туган ягына кайткач, авылына кереп тә тормаганнар

Туфан Миңнуллинның бакыйлыкка күчкәненә дә өч ел тулды. Быел аның 80 яшьлеген дә билгеләп үттек, иҗатына багышланган декада да игълан ителде, сәхнәләрдә Туфан абый пьесалары буенча куелган спектакльләр уйналды. Бер төркем дуслары, хезмәттәшләре әдипнең туган ягы – Кама Тамагы районына да барып кайттылар. Әмма туган авылы Олы Мәрәтхуҗага кереп тә тормаганнар. Ни өчен? Чөнки анда карар-күрер нәрсә калмаган, диделәр.

Тукаебызның туган көне уңаеннан һәр елны Арчага ба­руларым искә төште әле. Район үзәгендәге мәйданда моңсу бер тамаша уза, анда танылган язу­чылар, шагыйрь­ләр чыгыш ясый. Аннан соң, Тукайны искә алу мәҗлесе, гадәттә, Кырлайга күчә. Менә шул вакыт Туфан абый: “Ничек инде Кырлайга? Кушлавычка бармыйбызмыни?” – дип пыр туза башлый иде. Аңа Кушлавычка бармауның сәбә­бен аңлатырга маташалар. Янә­се, маршрутта каралмаган, ан­нан соң кире як бит, ә кунаклар өчен автобус та берәү генә...

Ык-мыкка нигезләнгән мон­дый аңлатулар Туфан абыйның ачуын кабарта гына төшә. Әлбәттә, ул Тукайны искә алу уңаеннан уздырыла торган мондый чараларны оештыру­чылар белән бәхәсләшеп тор­мый, чөнки сүз көрәштерүнең мәгънәсез икәнен аңлый иде. Шуңа күрә: “Ярый, Кырлайга ба­ра торыгыз, мин Кушлавычка ки­ттем. Арчага килеп, Тукайның кендек каны тамган җиргә ба­рып, аның нигезендә бер дога да укыма инде, җә...” – дип сөй­ләнә-сөйләнә, аерым ма­шинага утыра, үзе белән, гадәттә, мине дә ала иде. “Син Тукайның ту­ганы да түгелме соң әле?” – дип төрттереп тә куя иде.

Туфан абый Кушлавычны санга сугып бетермәүне гайре табигый хәл, кыргыйлык дип кабул итте. Туган нигезне изге урын санады ул. Тукайны исә татарга Аллаһы Тә­галә тарафыннан бү­ләк итеп җибәрелгән пәйгам­бәргә тиңләде. Үзе исә татар җанының аерылгысыз бер өле­ше, җанкис­әккәе иде Туфан абый.

Заманында кайберәүләр Тукайны авыл мужигы шагыйре дип мыскыл итсә, Тукай үзе, “онытмаслар бәрәңгемне минем” дип язды. Туфан абый да Казанда яшәгән авыл малае, ә Мәрәтхуҗа аның өчен Мәккәгә тиң иде.

Үзе исән чакта Туфан абыйның туган авылына юлым төшмәде. Кайчак: “Бер алып кайтырмын әле, Гыйлемхан”, – дип әйткәли иде үзе. Их, ул чакларда бүгенге акылларым булса! “Туфан абый, кайчан кайтабыз?” – дип теңкәсенә тиеп беткән булыр идем. Бүген исә әдипнең тәмам туздырылып юкка чыгу дәрәҗәсенә җиткән нигезенә үземә генә кайтырга туры килде.

“Аллаһы Тәгалә мине ишетте, ахрысы”

Баштарак Туфан абыйның ни­гезенә аның өченче буын туганы Венера апа Сәлимуллина күз-кол­ак булып торган. Әмма хәзер элекке кебек йөгереп йөри алмый шул, яшь бара, сәламәтлек какшый. Ә абыйсының биләмәсе кечкенә тү­гел: өч йорт тора, зур гына бакчасы да бар. Җиләк-җимеш агачлары, яшелчә утыртырга Туфан абый: “Си­нең кулың бик җиңел, сеңлем”, – дип, гел Венераны дәшә торган була.

“Авылга кайтканда безгә керми калмый иде. Менә шушы диванга ятып ял итә, йоклап ала иде”, – дип сөйләнә-сөйләнә Венера апа безне өйнең түр бүлмәсенә алып керде. Күңел­ләре тулып еламсырап алды. “Нигезенә көн саен барам. Бер­көнне: “Абый, җанкисәгем, үзең кешеләргә гел ярдәмчел, мәр­хәмәтле булдың, инде нигезеңне тәртипкә китерергә үзең кебек мәрхәмәтле кешеләр табылсын иде!” – дип теләкләр тели-тели кайт­тым. Аллаһы Тәгалә мине ишеткән, ахрысы, бер көнне Казан кешеләре килеп төште”, – диде Венера, кем икәнлекләрен төгәл белмәсә дә, аларга елый-елый рәхмәтләр укыды.

Мин килгәндә Туфан абый нигезе чүп-чардан арындырылып, тимер рәшәткә белән әйләндереп алынган иде инде. Алдарак әйт­кәнемчә, бу нигездә өч йорт тора. Аның берсен Туфан абый мәктәпкә биргән булган. Узган ел ул йорт ут чыгып янган, таш стеналары гына утырып калган. “Казан кешеләре” аны яңадан аякка бастырып, идән-түшәмнәр җәеп, тәрәзәләр куеп түбә астына кертергә өлгер­гәннәр. Туфан абый үз куллары белән салган, шунда иҗат итәргә яраткан дүрт стеналы яшел йортны һәм Туфан абый үзе язучылар өчен иҗат йорты итәргә теләгән шактый зур гына өченче йортны да “кеше кыяфәтенә” кертеп киләләр иде инде.

Бүген Олы Мәрәт­хуҗада нибары 54 йорт бар, кеше яшәгәннәре – 24. Халык саны йөзгә дә тулмый. Балалар булмау сәбәп­ле, моннан 3 ел элек мәктәп тә ябылган. Туфан абый бүләк иткән мәктәп бинасы янгач, җитәкчеләр: “Авылны ямь­сезләп кенә тора, әллә сүтеп кенә ыргытыйкмы?” – дигәннәр. Моны Туфан абыйның кызы Әлфия әйтте. Бик хәтере калган Әлфиянең. “Алай булса, бульдозер китерегез дә өч йортны да җир белән тигезләгез!” – дигән. Кемдер берәү район хакимиятенә барып Туфан абый йортын музей итү турында сүз кузгаткан булган, кычытмаган җирне кашып йөр­мәскә киңәш иткәннәр. Хаки­мияткә кем барган, аңа кем шундый киңәш биргән – бу хакта сүз озайтып тормыйм. Шунысы гына куркыта, вафатына нибары өч ел тулып, Туфан абый рухын рән­җетерлек сүзләр ишетелә башлаган икән, тагын өч елдан ниләр ишетербез, ниләр күрербез.

Кылт искә төште: моннан бер­ничә ел элек Азнакайның татар театр сәнгатенә Әзһәр Шакировны, Туфан абыйның хатыны Нәҗибә апаны биргән Ташлыяр авылы нигезенә таш куйдылар. Анда фәләненче елларда бу урында фәлән авыл яшәве язылган иде. Авыл зиратын рәшәткә белән әйләндереп алганнар, кабер ташларын яңартканнар. Авыл урынында исә бүген гади бер басу. Менә шул басуда Нәҗибә апа белән Әзһәр абый: “Монда фәлән урам иде, менә монда фәлән кешеләр яшәде, менә монысы безнең урам...” – дип саташып йөрделәр.

Туфан нигезе кемгә кирәк?

Инде Туфан абый авылын, аның нигезен дә шулай саташып эзләп йөрергә калмасын иде, дип куркам.

Танылган шагыйрь һәм прозаик, Тукай бүләге лауреаты Марсель Галиевнең “Туфан – Туфан инде ул” дигән истәлек язмасында “Менә ул тагын Парижына – Мәрәтхуҗага кайтырга җыена” дигән җөмлә бар. Марсель Мә­рәт­хуҗаны кайчандыр дөнья мәркәзе исәпләнгән Париж белән чагыштырып, Туфан абый өчен авылның ни икәнен кыска һәм оста итеп әйтте дә бирде. Чыннан да, ул үзе дә: “Тумышым белән дә, уйларым белән дә – мин авыл кешесе”, – дип язып калдырган.

Әдипнең моннан 13 ел элек Разил Вәлиевкә биргән бер интервьюсын тапкан идем. Разил Туфан абыйга: “Син бик зур акчалар кереп баеп китсәң, шул акчаларны ничек тотар идең?” – дигән сорау биргән булган.

Туфан абыйның җавабын фаразлап карагыз әле! Миннән булмады, чөнки җавап минем өчен көтелмәгән иде. “Мәрәтхуҗаны өр-яңадан төзер идем”, – дигән булган Туфан абый. Кызык өчен генә, уйнап кына әйткән сүз түгел бу. Чөнки галәмәт зур акчалар кер­мәсә дә, Туфан абый үз авылына кулдан килгәнчә булышып яшәде. Авыл җирлеге башлыгы Хәлим Ибәтов һәм заманында колхозның партия оешмасы секретаре, аннан колхоз рәисе булып эшләгән Миңнур Нәбиуллин бармак бөгә-бөгә санап киттеләр. Туфан абый авылга килә торган дүрт чакрым юлны күтәрттереп асфальт җәй­дер­гән, 3 күлне чистарттырган, 2 чишмәне төзек­ләнд­ерткән, Олы Салтык авылында урта мәктәп салырга, район үзәгендә китапханә төзергә, Олы Мәрә­тхуҗа зиратын рә­шәткә белән әйләндереп алырга, мәчет төзергә ярдәм иткән. Әңгәмәдәш­ләрем әйтүенчә, авыл­да кы­йшык-мыйшык йортлар күреп, Туфан абый бик гарьләнә, “Безнең авыл кешесе болай яшәргә тиеш түгел”, – дип әйтә торган булган. Әйтеп кенә калмаган, 12 кешегә йорт салырга булышкан. Әлбәттә, акча белән генә түгел. 1990 елларда кирпеч-такта гына түгел, бер кило кадак та табып булмаган заманда төзелеш материаллары кайтартып, “шалкан бәясенә” халыкка сатуны оештырган Туфан абый. Миңнур әйтә: “Ул безнең пропуск сымак иде, һәр җирдә сүзе үтә иде. Аңа ияреп теләсә кайсы оешмага, теләсә кайсы җитәкче кабинетына керә идек”, – ди.

Туфан абый булмаса, бәлки, Олы Мәрәтхуҗа да күптән картадан сызылып ташланган булыр иде. Инде хәзер авыл аны яшәтергә тиеш. Ничек итеп? Мин моңа анык кына, кыска гына җавап бирә алмыйм. Шуны гына әйтә алам, бу авылны, димәк, Туфан абый рухын саклау, аерым бер кеше, йә авыл җирлеге башлыгы, яисә Кама Тамагы районы җитәкчелеге эше генә дә түгел. Аллага шөкер, Президентыбыз Рөстәм Миңнеханов карары нигезендә Туфанның исемен мәң­геләштерү буенча республикабызда күп эшләр башкарылды: Казан шәһәрендә бер урамга, Түбән Кама шәһәрендәге татар театрына Т.Миңнуллин исеме бирелде, район үзәгендә музей ачылды. Әмма лә­кин Туфан эзләре калган Мәрәт­ху­җа, аның өчен изге җир булган туган нигезе – татар дөньясы өчен изге урынга әверелергә тиеш...

“Казан кешеләре” Туфан нигезен торгызу буенча үз бурыч­ла­рын үтәр, йортлар, бакча да, “авыл йөзен” бозып тормас, ә авылның күркенә әйләнер.

Ә шуннан соң нәрсә? Туфан биләмәсен кем карап тотар да йортлары ни-нәрсәгә хезмәт итәр? Әйтүләре буенча, әдип үз нигезе язмышын хәл итәр өчен кайбер чаралар күрә башлаган булган. Нигезен саклап-карап торучыга айлык хезмәт хакы да тапкан булган. Тик менә каян, ничек итеп? Бу хакта тәгаен генә әйтүче юк. Монысы инде иң югары дәрәҗәдә хәл ителергә тиеш.

Заманында Олы Мәрәтхуҗага килгәч, Камал театрының мәш­һүр режиссеры Марсель Сәлим­җанов: “Кояш чыга икән, ул бөтен җир йөзен яктырта, талант туа икән, ул – бөтен халкыбызның уртак бәхете”, – дигән булган. Олы Мәрәтхуҗа исә әнә шул уртак бәхетебез, татарның җан­кисәккәе Туфан Абдулла улы Миңнуллин туган җир.

P.S. Язмамны газетага әзер­ләп бетергәндә, авылга Миң­нурга шалтыраттым. Сөенече эченә сыймый: “Кайтты, кабат кайтты Туфан ага үз нигезенә... Риман абый, сезгә дә берничә фоторәсем җибәрәм. “Казан кешеләре” башлаган эшләрен бетереп киттеләр”, – ди. Вәгъ­дә­сендә торды. Әлеге фоторә­семне сезнең игътибарга да тәкъдим итәбез.