Ике тапкыр гына кисәтәм...

Бердәм дәүләт имтиханнарын яхшы бирү өчен татар түгел, ә урыс мәктәбендә укырга кирәк. Бу – бүген әти-әниләрнең фикере. Ә татар мәктәбендә белем алганнар ни уйлый? Без газета битләрендә туган телдә белем алуга багышланган сәхифә булдырдык. Беренче кунагыбыз – Казан федераль университеты галиме, математика белгече Әнис Галимҗанов.

– Әнис әфәнде, бүген татар әти-әниләр балаларын, БДИ бирәсе бар дип, урыс мәктәбенә бирә...

– Бу аларның ни дәрә­җә­дә төптән уйлап бетер­мә­­гәнлекләрен күрсәтә. Элег­рәк Мәгариф министрлыгына БДИ нәтиҗәләрен сорап мөрәҗәгать иткәнем булды. Җавап кына бирмәделәр. Ә андагы хезмәткәрләр татар мәктәпләре тәмам­лаган­нар­ның имтихан баллары югарырак булуын үзләре үк әй­теп тора. Без университетта ноябрь-декабрь айларында беренче курс студент­ла­рының белемнәрен кабат сы­нап карыйбыз. Моннан берничә ел элек математика буенча имтихан уздырдык. Ул вакытта татар бүлеге бар иде әле. Андагы студент­ларның БДИ билгеләре рус бүлегенекеннән түбән­рәк иде. Ә кабат БДИ биргәндә, татар бүлеге студентлары үзләренең билге­ләрен раслады, урыс бү­легенеке исә элеккелә­рен­нән сизелерлек түбән иде.

– Сез Балтач районында саф татар мәктәбен тә­мамлагансыз. Тормышта урыс телен кулланганда кыенлыклар булдымы?

– Бернинди авырлык та очрамады. Беркайчан да үкенмәдем, сөенәм генә.

– Шулай да бүген урыс мәк­тәбендә укыр идегезме?

– Мин бит Татарстанда, татар авылында туып үстем. Мин беренче класска кер­гән­дә, Аллага шөкер, безнең алда сайлау мөмкинлеге юк иде. Әгәр ул вакытта сайлау мөм­кинлеге булып, әти-әни көч­ләп урыс мәктәбенә алып барса, башта барып керер идем, билгеле. Соңыннан барыбер татар мәктәбенә кү­чәр идем. Унынчы класска Чепьяга төшкәч, мәктәп директоры (мәрхүм Яппаров абый, урыны җәннәттә булсын) мине урыс классына керер­гә кыстады. Кермәдем. Күр­ше авыл балалары белән татар сыйныфында белем алдым. Бөтен фәннәр татарча булды. Ә үземнең балалар укыган мәктәптә татар сыйныфы ачтырдык. Ачмасалар, балаларны укытырга Казаннан авылга алып кайта идем.

– Мәктәптә урыс телен тиешле дәрәҗәдә өйрәт­теләр дип уйлыйсызмы?

– Әйбәт укыдым, бәлки алай ук кирәкмәгәндер дә. Мин бит өч мәктәптә укыдым: Чутай, Нөнәгәр, Чепья мәктәпләрендә. Тормышта юнәлеш биргән ике укытучым бар: математика укытучысы, сыйныф җитәкчебез Гаязетдин абый һәм физика укытучысы Алкин Разит абый. Икесе дә мине Нөнә­гәрдә укытты. Без, заправкага баручы машиналарга утырып, мәктәпкә иртәнге сәгать җидедә үк килеп җитә идек. Гаязетдин абый шул вакытта килеп, безнең белән сөй­лә­шергә, аңлап җиткер­мә­гән­нәргә аңла­тыр­га вакыт таба иде. Математик булуым бе­лән мин аңа бурычлы. Разит абый исә өенә чакырып, си­рәк очрый торган китаплар бирә, без, озаклап, дөнья хәл­ләре турында сөйләшә идек. Физикадан ике тапкыр рес­публика олимпиадасында җиңүем – аның хезмәте. Икесе дә мәрхүм­нәр инде, урыннары оҗмах­та булсын.

– Көнгә ничә сәгать татарча сөйләшәсез?

– Урысча сөйләшкәнем юк диярлек. Эштә (университетта) барысы да татарча белә диярлек, белмәгән­нәре дә минем белән татарча сөй­ләшергә тырыша. Өйдә тулаем татарча, ә урамда мин бик аз булам. Русча сөйләшү күп дигәндә унбиш минут – ярты сәгать­кә җыела торгандыр. Лек­цияләр – урысча атнага ике-өч була, калганнары – татарча, икенче курстан башлап әлегә татар төркеме бар. Кызганыч, быел беренче курста математика укытучыларын татар телендә әзерләү туктатылды. Мәс­кәү бюджет урыннарын бир­мәде, ә рес­публикада татарча укыту өчен 5 миллион сум акча таба алмадылар.

– Балаларыгыз татарча беләме? Гаиләдә нинди телдә аралашасыз?

– Билгеле, татарча. Балалар да, киленнәр дә, онык­лар да татарча сөй­ләшә. Балалар бакчага йөри башлагач, безнең өйдә бер­дәнбер тел – татар теле, дидем. Кеч­кенә бит әле алар, бакчадан кайткач, урысча сүзләр дә ычкындыралар иде. Мин ике тапкыр ки­сәтәм, өченче­сен­дә авызыгызга сугам, дип кур­кыттым. Оныкларга кул кү­тәрелми, инде тел белән генә әй­тәбез. Урыс сүз­ләре кыстыру күзгә күренеп кими, татарча уйлыйлар, сөй­лә­шә­ләр.

– Гаиләдә татарча сөй­ләшеп тә урысча аралашучы балалар бар. Ә без, барысы да гаиләдән килә, дибез...

– Димәк, аларны гаиләдә икейөзле булырга өйрәт­кән­нәр.

– КФУ студентлары татарча беләме?

– Билгеле, тырышалар, ләкин бу күбрәк җитәкче­ләрнең татарча сөйләшергә тырышуы шикелле: алар урысча уйлыйлар, шуны татарчага тәрҗемә итеп баралар. Шулай икәне сизелеп тора. Моннан шундый нә­тиҗә чыгарырга була: туган телгә мөнәсәбәт хәзер яхшырак, ләкин аны өйрәтү тормышка ашырылмый. Татар телен туган тел дип саныйсың икән, син аны куллан, татарча сөй­ләш, уйла, яз, татарча укы, тапшырулар кара, тыңла. Тел ул – аралашу чарасы, эш чарасы булырга тиеш.

– Авылда мәктәпләрне кыскартуга карата фикерегез ничек?

– Билгеле, әгәр балалар саны бик аз икән, тулы канлы урта мәктәп тотып булмый. Чөнки балалар коллективта тәрбияләнергә тиеш, көн­дәш­лекне тоярга, ярышырга өйрәнергә һ.б. Ләкин районда берничә база мәктәбе калдыру белән генә килешәсе килми. База мәктәбендә белем бирү яхшырак дигән нәрсә – уйдырма ул. Барысы да укытучыдан, коллективтан тора. Мәсәлән, безнең авылда төп урта мәктәпне опти­мальләштергәндә, андагы укучылар саны кайбер мәктәпләргә караганда күб­рәк иде. Төп сәбәп – мәктәп бинасы авария хәлендә. Аннан соң инде ничә ел үтте, район башлыгы алышынды, мәктәп һаман да төзелми, башлангыч сыйныф укучылары шул бинаның бер өлешендә укуын дәвам иттерә. Аннан соң, авылда мә­дәният учагы, эш тә булу ки­рәк. Мәктәп ябылуга ук, без­нең авылдан бер яшь гаилә шәһәргә күчеп китте.

– Мәгариф министры булсагыз, милли мәга­риф­тә нинди яңалыклар кертер идегез?

– Иң беренче милли мәгарифне булдырыр идем. Моны, мәгариф министры булып эшләгәндә, остазым Васил абый Гайфуллин эшли башлаган иде һәм бу өлкәдә күп эшләр башкарды ул. Аннан соңгылар исә... Әйтмим инде, барыбер язмассыз. Кыскасы, мин Васил абый эшен дәвам иттерергә тырышыр идем.

– Туган телендә сөй­ләш­­мәүче татарларга карата мөнәсәбәтегез нинди?

– Син Татарстанда торып, татар булып та туган те­леңдә аңлаша алмыйсың икән, димәк, син дөрес яшә­мисең. Туган телеңне, янә­шәдәге кешеләрне хөрмәт итмисең. Әгәр теләп тә өй­рәнә алмыйсың икән, син башсыз, чөнки йөзләп сүзне өйрәнә алмау өчен юләр булырга кирәк.

– 1990 нчы еллардагы милли күтәрелеш чорын сагынасызмы?

– 1990 нчы елларда азрак “дилбегә бушатылгач”, милли күтәрелеш булды һәм ул чагында барлыкка килгән мөмкинлекләр тулысынча файдаланылмады. Аннан соң эшләр кирегә китте һәм без хәзер “өчле-тугызлы” законнар чорына кердек. Уз­ганнарны сагынудан файда юк, яңадан мөм­кинлек туса, ул вакыттагы хаталарны кабатламыйсы иде. Һәм ки­ләчәк өчен татарча уйлый, сөй­лә­шә белгән яшьлә­ре­безне сак­лап каласы иде. Хәзер исә үсеш турында түгел, сак­лану турында уйларга кирәк.

– Милли җанлы булуы­гыз өчен еш сүгәләрме?

– Юк, күнектеләр инде.