17.08.2015 Мәдәният

Минтимер Шәймиев әтисенең музееннан ФОТОрепортаж

Быелның җәендә Актаныш районының Әнәк авылында Шәрип Шәймиев музей-йорты ачылуына ун ел тулды. Заманында шәхси музей буларак оештырылса, соңгы биш елда ул Актаныш районы Туган як музее канаты астында эшли. Татарстан Республикасының беренче Президенты Минтимер Шәрип улы Шәймиев туган нигез бүген якын-тирә авылларның мәдәни үзәгенә әверелде.

Әнәк заманында район үзәге булган Пучы авылына терәлеп үк тора. Бу ике саланың җирләрен инеш бүлсә дә, кешеләренең гомер агышы һәрвакыт уртак булган.

Әнәк авылында Шәрип Шәймиев исемен йөрткән урам бар, авыл халкы әле дә Шәрип абзыйны, аның гаиләсен хөрмәт белән искә ала. Бу атнада Шәрип абзыйның тууына 114 ел тулган икән. «Шәрип абзый авыл советын, колхозны җитәкләп, сугыштан соңгы авыр елларда безнең халыкны ач үлемнән коткарып калды. Ятимнәрне, карт-корының гел хәлен белешеп, ярдәм итеп торды, алар гаиләләре белән тырыш һәм бик ярдәмчел кешеләр иде. Авылыбыз үсте, ныгыды», – дип искә ала сугыштан соң авыл советында сәркатип вазифасын башкарган, Пучыда яшәүче 88 яшьлек Нәгыймә апа Хәмидуллина.

Ерактан ук мәчетләренең биек манаралары балкып торган, урамнары чәчәкләргә күмелгән Әнәк белән Пучы бүген дә тулы канлы тормыш белән яши. Җирләр эшкәртелә, яшьләр башка чыгып, яңа урамнар барлыкка килә.

Догалы нигез

Язмышлары ил язмышы белән тыгыз бәйләнгән Шәймиевләр нәселенең нигез урыны авылның мәдәни үзәгенә әверелүенә инде ун ел. Шәрип абзыйның җитеш тормыш алып барган әтисе Шаһимөхәммәт йорты кайчандыр нәкъ шушы җирдә балкып утырган. Ләкин инкыйлап елларында, бик күпләр кебек үк, аларның гаиләсен дә кулаклар дип мыскыллап, өйсез-малсыз калдырганнар. Балаларын ачлыктан саклап калу өчен бик нык иза чигәргә туры килә аларга... XX гасыр урталарында Шәрип абзый үзе туган нигезендә бүрәнәдән алты почмаклы яңа йорт салып куя. Соңрак йорт бушагач-сатылгач, анда авылдагы бүтән гаиләләр дә яшәп ала. Шәрип абзыйның балалары һәм оныклары 2005 елда йортны музей итеп төзекләндерә.

Бүген биредә Шәймиевләрнең ун буынгача нәсел шәҗәрәсе, Шәрип абый белән хәләл җефете Нәгыймә апаның, балаларының истәлеге булган шәхси әйберләре куелган. Әйтерсең, хуҗалар әле дә монда яши. Баскычтан менеп өй алдына керүгә сул якта – чолан, уң якта – веранда. Чигүле сөлгеләр белән бизәлгән өй түрендә зур мич, ә кына гөлләре үсеп утырган тәрәзә каршында самавырлы чәй өстәле. Янәшәдә генә Нәгыймә апаның караваты, күлмәк-алъяпкычлары, читеге. Икенче зур бүлмәдә Шәрип абыйның диваны, колхозчылар 60 яшьлегенә бүләк иткән радиоалгычы, дивар сәгате, патефоны, телевизоры. Шулай ук биредә аның күн тужуркаcын һәм ау мылтыгын, гаилә архивыннан уникаль фотосурәтләрне күрергә мөмкин. Бу әйберләрнең шактыен улы Хантимернең хатыны Фәвия апа кадерләп саклаган.

– Хәтта Нәгыймә апаның килен булып төшкәндәге сандыгына кадәр исән, – дип сөйли музей мөдире Гөлназ Гыйбадуллина. – Шәрип абзыйны 18 яшендә Нәгыймә исемле тыйнак кына, уңган-булган күрше Усы авылы кызына өйләндерәләр. Бу гаиләгә тормышның ачысын-төчесен күп татырга туры килә, шуңа да карамастан, алар миһербанлы, мәрхәмәтле кешеләр булып халык хәтерендә калды. Бу йортта Шәймиевләр 1956-1980 елларда гомер итә. Нәгыймә апаның өй яныннан узган авылдашларын чәйгә дәшеп, катлаулы елларда халыкның ачлы-туклы яшәвен белгәнгә, ашатып-сыйлап җибәрүен хәзер дә искә алалар. Авылда «8 Март» дигән күмәк хуҗалык оештырылгач, Шәрип абзыйны колхоз рәисе итеп куялар. 1941 елда ул үз теләге белән фронтка китә, сугыштан яраланып кайта, бераз авыл советында эшләгәч, аңа тагын колхоз эшен йөклиләр. Ул чакта ир-атларның күбесе сугышта ятып калу сәбәпле, ачлыктан шешенгән картлар һәм балалар кулына тапшырылган авылның хәлен күз алдына китерү кыен түгел. Югарыдан төшкән күрсәтмәләргә карамастан, хуҗалык рәисе, беренче чиратта, гади халыкны кайгырткан.

Шәрип абзыйның оныгы, Татарстанда эре предприятиеләрнең берсен җитәкләүче Илшат Фәрдиев музейга 1907 елгы Коръән китабын бүләк иткән. Бабасы белән әбисенең намазлы кешеләр булганлыгы мәгълүм. «Минем әни – Усы авылы килене. Нәгыймә апа Усыга кунакка кайткач, алар бергә җиләккә йөриләр иде, ә минем аларга ияреп барганым, Нәгыймә апаның: “Намазым кала”, – дип өйгә ашыкканы истә, – дип хатирәләрен яңарта Качкын авылында яшәүче хезмәт ветераны, 72 яшьлек Вәсилә апа Талипова. – Пучы мәктәбендә безгә аның кызы Мәрзия апа немец телен өйрәтте. Бик төгәл, үз эшен яраткан укытучы иде – хәзер дә немец телен онытмадым. Без, күрше авылдан йөреп укыган балаларны, Мәрзия апа бик кайгырта, мәктәп ишегеннән озатып кала иде...».

Шәймиевләр гаиләсендә туган ун баланың бишесе сабый чакта ук кызамык чиреннән вафат була, бишесе – өч кыз һәм ике малай үсеп буйга җитә, һәркайсы матур гаиләләр корып, үз эшендә абруй казана. Әтисе җитәкчелек иткән колхозда алдынгы механизатор, шофер булып эшләгән Хантимернең генә гомере иртә өзелә. РСФСРның атказанган укытучысы, 47 ел Пучы җирлегендә балаларга немец теле, география, химия фәнен укыткан кызлары Мәрзия апа Хамаева сиксән яшен узып мәрхүм булган. Бүгенге көндә Әнәктә Шәрип абзый белән Нәгыймә апаның кызлары – заманында авылда хатын-кызларны хәреф танырга, язарга өйрәткән 95 яшьлек олы йөрәкле Дөргалия апа Фәрдиева гомер кичерә. РСФСРның халык мәгарифе отличнигы, Татарстанның атказанган сәүдә хезмәткәре, 76 яшьлек кече кызлары Мәдәния апа Ильясова Чаллыда яши. “Шәрип абзыйның балалары, оныклары, торыннары төп йортта – музейда еш кунак була, әби-бабайлары да шушы авылда җирләнгән бит”, – ди музей мөдире.

– Татарстанның беренче Президенты, безнең районнан чыккан, тырыш гаиләдә тәрбияләнеп үскән, республиканың яңа тарихын язуда үз өлешен керткән Минтимер Шәрип улы Шәймиев белән без, якташлары, горурланабыз. Илдә үзгәртеп корулар хөкем сөргән чорда республиканы җитәкләп, ул Татарстанны бөтен дөньяга танытты. Бүген Татарстан Россиядә сәнәгый җитештерү, фән үсеше ягыннан алдынгы төбәкләрдән санала. Әйләнә-тирәнең, яшәгән мохитнең кеше холкына, аның киләчәк язмышына тәэсир итүе билгеле. Минтимер Шәймиевнең яшүсмер чагы узган, XX гасыр уртасындагы татар көнкүрешен чагылдырган музей-йорт белән кызыксынучылар елдан-ел арта. 2011 елдан филиал буларак Актаныш районының Туган як музеена кушылган бу музейда оештырылган мәдәни чараларда авыл һәм район халкы һәрдаим теләп катнаша. Бүтән шәһәрләрдән, башка илләрдән дә кунаклар килә. Музейда дүрт фәнни хезмәткәр эшли, экспозицияләрне яңа экспонатлар белән баету дәвам итә. Шәрип абзый утырткан алмагач үскән ишегалдында элеккечә итеп баз, келәт, мунча, сарайлар торгызылды. Хантимер абый йөрткән ГАЗ-51 йөк машинасы ремонтлап кайтарылды. Монда балалар да, олылар да төбәгебезнең үткәне турында бәян итүче ядкәрләрне күреп үзләре өчен яңалык ача ала, – ди Актаныш районы Туган як музее директоры Мирсил Әһлетдинов.

Музей мөдире Гөлназ Гыйбадуллина сүзләренчә, елына музей өч меңгә якын кешене кабул итә икән. XX гасыр татар көнкүреше, авыл тарихы, саланың күренекле шәхесләре, Татарстанның беренче Президентына багышланган экскурсияләр, шулай ук Яңа ел, Сөмбелә һәм көзге уңыш (һ.б.) уңаеннан бәйрәмнәр үткәрәләр. Шәрип абзый белән Качкын авылы мәдрәсәсендә бер ел дини белем алган, кайчандыр күрше йортта гына яшәгән шагыйрь Нур Баян истәлегенә Актаныш районындагы традицион әдәбият кичәсен дә инде икенче ел Шәймиевләр музей-йорты уздыра.