|
|
Бүген кемнәр туган
|
|
Архив
|
14.08.2015 Җәмгыять
“Безнең тарих әле сак астында”Быел без ТАССР оешуының 95 еллыгын билгеләп үтәбез. Аның оешу еллары – бик катлаулы, төрле вакыйгаларга бай булган чор. Гади халык түгел, ул вакыттагы вакыйгалар дисбесен галимнәргә дә җыю авыр. Шулай да ТАССРның тарихы нинди? Аны Казан ханлыгы яулап алганнан соң зәгыйфь булса да татарның дәүләте дип атап буламы? Без бу турыда тарих фәннәре докторы Айдар ХӘБЕТДИНОВ белән сөйләштек. – ТАССР төзү фикере кайдан башлана? Бу халыкның тарихи хәтере белән бәйлеме, ягъни дәүләтчелек идеясенә ябышу буламы? Әллә өстән кушу буенча эшләнәме? – ТАССРның барлыкка килүен халык ничек кабул итә? – Советлар Конституциясе буенча, референдум каралмаган, ягъни кешеләрнең фикере соралмый. Элиталар арасындагы килешү турында сүз барган. Татарлар көчле, шуңа күрә Мәскәү башта Казан, Уфа, Оренбургны алар карамагына бирергә риза була. Ләкин бу сүздә генә кала. 1918 елның мартында бик күп вакыйгалар була, карарлар чыгарыла, әмма аларның берсе дә үтәлми. Төрле җыелышлар, утырышлар уза, тик бер җирдә дә күпчелек тавыш белән карар кылу булмый. Бу аңлашыла да: илдә гражданнар сугышы барганда кем кемне тыңлап торсын инде?! – ТАССР барлыкка килгәч, аның мәйданы да сызыла. Мәсәлән, күрше БАССР зур мәйданга ия булса, ТАССРга азы белән юанырга кала. Чикләрне билгеләү нинди принципка бәйле булган? ТАССР чиген Гаяз Исхакый картада сызганча эшләгәннәр дигән сүз бар. Дөресме бу? – Кече һәм соңрак Зур Башкортстанны торгызу – Ленин белән Сталинның эше. Безгә яхшы таныш миссионер Ильминский – Ленинның әтисенең иң якын көрәштәше һәм дусты була. Ә Ильминский Шиһабетдин Мәрҗани, җәдитчелекнең атасы Исмәгыйль Гаcпралыга каршы көрәшкән. Татарны ачыктан-ачык чукындыра алмагач, астыртын эш иткән. Аның укучылары керәшеннәр өчен генә түгел, ә башкортлар, казахлар өчен дә “Кирилл шрифтында аерым “Букварь”лар ясаган. Әхмәтзәки Вәлиди Кече Башкортстан турында хыялланган, ул берьюлы рус түрәләре, коммунистлар, эшчеләр һәм шул ук вакытта татар милли һәм коммунист лидерлардан котылырга теләгән. Начармы-яхшымы, төньяк, көнбатыш чикләр ярыйсы билгеләнгән. Советлар хакимияте 1918 елда Татар-башкорт республикасына чуаш, мари җирләре белән бергә хәтта Сергач, Ырбишча якларын да кушарга вәгъдә иткән. Әмма алдан билгеләнгән территориянең татарларга биштән бер өлеше генә эләккән. ТАССРның көнбатыш, көньяк, төньяк-көнбатышындагы чикләре 1920 елның 27 маенда кабул ителгән Декретта языла. Территорияне зурайту 1922 елга кадәр Зур Башкортстанны оештырганчы мөмкин булган. Ул чакта татарларга компенсация буларак Алабуга-Әгерҗе-Менделеевск “өчпочмагы”н бирәләр. Шуны онытмаска кирәк: бу – ачлык, яңа хөкүмәтнең идарә итү вакытлары. Буталчык замана бит! Советлар хакимияте үзенә ничек уңайлы, шулай эшләгән. 1920 елның маенда ТАССР игълан ителгәч, аның территориясе 60 мең километрны тәшкил итә, халык саны 2,5 миллион белән исәпләнә. – ТАССР барлыкка килгән, әмма аның функцияләре нидән гыйбарәт булган? Мәсәлән, ТАССРның мөстәкыйль карарлар чыгару мөмкинлеге булганмы? Әллә барысы да бүгенге кебек федераль үзәктән идарә ителгәнме? –1918 һәм 1925 елларда кабул ителгән Конституцияләрдә РСФСР федерация дәрәҗәсендә була. Шулай да “мөхтәрият” дигән сүз аерым өлкәләр үзаллы карарлар чыгара ала дигәнне аңлата. ТАССРда үзләренә буйсынган алты наркомат була: мәгариф, җир, юстиция, эчке эшләр, социаль яклау, сәламәтлек саклау. ТАССРның аерым үзенең Җир Кодексы да була. РСФСРда татар республикасында милли мәгариф турында Декрет булдырылган. Анда акка кара белән Казандагы университет (сүз бүгенге КФУ турында бара) РСФСР хакимияте карамагында кала, ләкин биредә җирле халыклар үз кафедраларын оештыра ала, дип язылган. Халык саны 10 процентны тәшкил иткән милләтләргә үз югары уку йортларын булдырырга рөхсәт ителә. 1920 нче елларда РСФСР составында булган Төньяк Кавказ, Төркестан республикаларында аерым шәригать нормаларын да законга керткәннәр. Әйтик, вакыф, суд системаларын файдаланганнар. Ә ТАССРда алар булмый. Чынында ТАССРны “курчак автономия” дип әйтеп була. – 1920нче еллар башында, начармы-яманмы, әмма үзебезнең территорияне билгеләгән ТАССРга ия булабыз. Ни гаҗәп, ул заманнарда Казахстан белән Кыргызстан да шундый статуста яшәгән. Әмма соңыннан алар союздаш республикага әверелә. Ул вакытта ТАССРга да союздаш республика статусын алуга мөмкинлекләр буламы? Ник без читтә калганбыз? – АТССР Декреты (1920 елның 25мае) нигезендә союздаш республикалар әле булмаган. РСФСР белән бергә Украина, Белоруссия һәм шул ук елның 28 апреленнән алып Әзәрбайҗан совет социалистик республикалар булып оеша. Шушы өч славян республикасы Кавказ арты федерациясе белән бергә 1922 елның 30 декабрендә союз килешүенә кул куйган. 1924 елда Үзбәкстан белән Төрекмәнстан союздаш республика буларак оеша. 1936 елда Казахстан белән Кыргызстанны автономияле республикалар статусыннан союздашка күтәргәннәр. Исмәгыйль Гаспралы белән Мирсәет Солтангалиевның фикере уртак була – Россияне славян дәүләтеннән Рус-төрки федерациясенә әверелдерү. Алар үз сүзләрен Австро-Венгрия мисалы нигезендә исбатларга тырышканнар. Бу очракта урталыкны саклау уңай булыр иде. Тик Ленин белән Сталин төркилектән курыккан. Әйе, бары татарлар гына союздаш республика статусына ирешә алмаган. Моңа Мәскәү аяк чалган. Мөселман союздаш република лидерлары 1920 нче еллардан башлап 1990 нче елларның башына кадәр татарларга ярдәм кулы сузмаган. – Айдар әфәнде, бу чор бик катлаулы, ул вакытта вакыйгалар шулкадәр күп булган, ниләр эшләнгәнен, нинди сәбәпләр белән башкарылганын аңлавы да авыр. Шулай да ТАССР тарихы никадәр өйрәнелгән? Татар тарихчыларыннан яшерелгән, өйрәнергә рөхсәт ителмәгән тарихи вакыйгалар, документлар бармы? – Россиядә эчке сәясәт буенча архивларны соңгы тапкыр 1917 елда, Февраль инкыйлабыннан соң ачканнар. ВЧК-ОГПУ, Үзәк партия структура архивларына әлегә бөтенләй керү мөмкин түгел. Менә андагы документлар күп нәрсәгә ачыклык кертер иде! Әмма иң мөһим вакыйгаларны өйрәнгәндә ул вакыттагы хәлләрне чамаларга була. Татарстанга аерым конкрет вакыйгаларны өйрәнергә кирәк, шәхесләр роле нинди булган? Бу очракта совет лидерлары гына түгел, башка кешеләрнең дә өлеше зур булган – менә шулар турында материалларны күбрәк бастырырга кирәк. Безгә бигрәк тә хатирә-мемуарлар җитми. Алар булса да, цензура аша узган. Ә чынбарлыкны хәтерләргә мөмкин булган, яки чамалаган хөкүмәт лидерлары әле исән-сау. Барысын да өйрәнеп язып өлгерәсе иде! 30 август – Республика көнен билгеләп узарга әзерләнәбез. Быелгысы кечкенә генә юбилей да әле. 1990 елның 30 августында ТАССР Югары Советы тарафыннан дәүләт суверенитеты турында декларация кабул ителде. Шушы 25 ел эчендә без ничек үзгәрдек? Искәндәр ГЫЙЛӘҖЕВ, Татарстан Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры: – Шушы вакыт эчендә тышкы яктан бик күп нәрсә үзгәреш кичерде. Шәһәр үзгәрде, республика үзгәрде, Татарстанның имиджы үзгәрде. Сыйфат ягыннан да үзгәрешләр бар. Бу фән өлкәсендә дә, сәясәттә дә чагыла. Бүген Татарстан – Россиянең алдынгы төбәкләренең берсе. Шулай да кайбер мәсьәләләр борчый әле. Тел, мәгариф өлкәләрендәге сәясәтне бик матур гына башлап җибәргән идек. Россиядәге бүгенге вәзгыять исә әлеге юнәлешләрне бик нык үзгәртте. Бигрәк тә соңгы биш-алты ел эчендә. Шулай да, гомумән алганда, мин үзгәрешләрне күбрәк плюс билгесе белән бәялим. Татарстанны таный, Казанны белә башладылар. Безнең сәясәтчеләр Россия күләмендә бик зур роль уйный. Тик, казанышлар белән беррәтән, кайбер җитешсезлекләрне дә онытырга ярамый. Бигрәк тә мин телгә алган тел, мәгариф мәсьәләсендә. Римма ИБРАҺИМОВА, Татарстанның халык артисты: – Без инде бөтенләй югалып калмадык. Дәүләтчелек алу белән, бигрәк тә башлангыч чорда, республика өчен файдага бик күп эшләр башкарылды. Вакыт узган саен, әлеге вакыйганың әһәмияте бераз онытыла барган кебек тоелса да, ул барыбер бөтен ил, дөнья буенча үзебезнең татарларны җыеп тора торган бер башкалага әйләнде. Матди ягын әйтә алмыйм, әмма бу вакыйганың татарларны үстерүдә, аларны бер йодрыкка туплап берләштерүдә рухи әһәмияте искиткеч зур. Бөтен дөнья татарларын бергә туплап тора торган андый дәүләт элеккеге заманда да юк иде. Булган булыр идеме ул, юкмы – белмим. Әмма хәзер ул бар. Ел саен төрле илләрдә узучы Сабан туйларында булам. Әле яңа гына Кытайда булып кайттым. Андагы татарлар белән бергә гомер итүче уйгурлар, казахлар да безне белә, таный. Милләттәшләребез, Казанга карап, үзебезгә бер дәрәҗә алабыз, горурланабыз, ди. Кая гына барма, татарны мактап телгә алалар. Әйткәнемчә, шул яктан яңа дәүләтчелек оешуның әһәмияте бик зур булды.
Римма БИКМӨХӘММӘТОВА |
Иң күп укылган
|