поиск новостей
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
  • 13.04 Яратам! Бетте-китте! Тинчурин театры, 17:00
  • 14.04 Полиционер. Тинчурин театры, 17:00
Бүген кемнәр туган
  • 29 Март
  • Шәкүр - җырчы
  • Рөстәм Абязов - дирижер
  • Илфат Фәйзрахманов - журналист
  • Мөхәммәт Сабиров (1932-2015) - дәүләт эшлеклесе
  • Айгөл Хәйри - җырчы
  • Ринат Хәйретдинов - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
14.08.2015 Җәмгыять

“Безнең тарих әле сак астында”

Быел без ТАССР оешуының 95 еллыгын билгеләп үтәбез. Аның оешу еллары – бик катлаулы, төрле вакыйгаларга бай булган чор. Гади халык түгел, ул вакыттагы вакыйгалар дисбесен галимнәргә дә җыю авыр. Шулай да ТАССРның тарихы нинди? Аны Казан ханлыгы яулап алганнан соң зәгыйфь булса да татарның дәүләте дип атап буламы? Без бу турыда тарих фәннәре докторы Айдар ХӘБЕТДИНОВ белән сөйләштек.

– ТАССР төзү фикере кайдан башлана? Бу халыкның тарихи хәтере белән бәйлеме, ягъни дәүләтчелек идеясенә ябышу буламы? Әллә өстән кушу буенча эшләнәме?

– Төрки-татар дәүләтчелеге турындагы хатирә халык арасында нык сакланган, бигрәк тә Болгар һәм Казан ханлыгы турында. Шуңа күрә татарларда мөс­тә­кыйль дәүләт торгызу турында хыял сүнмәгән. Әледән-әле дәү­ләт, аның чикләрен билгеләү турында сүзләр чыккалаган. Туфраклы мөхтәрият турындагы фикерне беренче булып Рәшит казый Ибраһим 1906 елда яң­гырата. Мөхтәриятнең конкрет территориясе нинди булырга тиешлеге турында Милләт Мәҗ­лесенең 1917 елның ноябрендә узган сессиясендә бәхәс була. Сүз, билгеле, Идел-Урал шта­тының чикләре турында бара. Өч төрле варианттагы карталар була. Аның берсенә Казан белән Әстерхан ханлыкларының җир­ләре керә. Әмма мөселманнар саны аз (30 процент чамасы гына) булып чыга. Картаның икенче вариантында тулысынча Казан белән Уфа губерналары керә, ягъни чуаш белән мари халкы да эләгә. Мөселманнар саны 40 процент чамасы була. Өченче вариантта мөселманнар күпчелек булган җирләр (51 процент) – Казан, Уфа, Оренбург шәһәрләре. Соңгысын Милләт Мәҗлесе сес­сиясендә кабул итәләр дә. Әмма тарих башкача китә. 1920 елда Идел-Урал төбәгендә совет влас­теның эшләре яхшыра, ак гвар­диячеләр армияләре тар-мар ителә, татарның милли үзәкләре Казан, Уфа, Оренбург большевик­лар кулында кала. 1920 елның маенда АТССР (бу – беренче рәсми исем) оешу игълан ителә. Аның башкаласы итеп Казан сайлана.

Милли элита өчен АТССРның барлыкка килүе компромисс була. АТССР – Идел-Урал штатына керергә тиешле җирләрнең – биштән бер, ә халык санының өчтән бер өлешен генә тәшкил иткән. Россиядә эсерлар гына федералистлар булган, большевиклар, кадетлар, меньшевик­лар, унитаристлар булган. Рос­сиядә эсерлар, федералистлар, большевиклар, кадетлар, меньшевиклар унитаризмны алга сөрә. Әмма большевиклар финнар, поляклар, Балтыйк халыклары белән сугышып, милли дәүләтчелек идеясенең көчен бик яхшы аңлаган һәм моны оста файдаланган. Большевикларның принцибы “национальное по форме, интернациональное по содержанию” була.

– ТАССРның барлыкка ки­лүен халык ничек кабул итә?

– Советлар Конституциясе буенча, референдум каралмаган, ягъни кешеләрнең фикере соралмый. Элиталар арасындагы килешү турында сүз барган. Татарлар көчле, шуңа күрә Мәскәү башта Казан, Уфа, Оренбургны алар карамагына бирергә риза була. Ләкин бу сүздә генә кала. 1918 елның мартында бик күп вакыйгалар була, карарлар чыгарыла, әмма аларның берсе дә үтәлми. Төрле җыелышлар, утырышлар уза, тик бер җирдә дә күпчелек тавыш белән карар кылу булмый. Бу аңлашыла да: илдә гражданнар сугышы барганда кем кемне тыңлап торсын инде?!

– ТАССР барлыкка килгәч, аның мәйданы да сызыла. Мә­сәлән, күрше БАССР зур мәй­данга ия булса, ТАССРга азы белән юанырга кала. Чикләрне билгеләү нинди прин­ципка бәйле булган? ТАССР чиген Гаяз Исхакый картада сызганча эшләгәннәр дигән сүз бар. Дөресме бу?

– Кече һәм соңрак Зур Башкортстанны торгызу – Ленин белән Сталинның эше. Безгә яхшы таныш миссионер Ильминский – Ленинның әтисенең иң якын көрәштәше һәм дусты була. Ә Ильминский Шиһабетдин Мәрҗани, җәдитчелекнең атасы Исмәгыйль Гаcпралыга каршы көрәшкән. Татарны ачыктан-ачык чукындыра алмагач, астыртын эш иткән. Аның укучылары керәшеннәр өчен генә түгел, ә башкортлар, казахлар өчен дә “Кирилл шрифтында аерым “Бук­варь”лар ясаган. Әхмәтзәки Вәлиди Кече Башкортстан турында хыялланган, ул берьюлы рус түрәләре, коммунистлар, эш­челәр һәм шул ук вакытта татар милли һәм коммунист лидерлардан котылырга теләгән.
Башкортлар 1917 елның 15 ноябрендә үк үз автономияләрен булдыра. Алар белән уртак ки­лешү төзеп, 1919 елның 20 мартында Россиянең большевиклар хөкүмәте көнчыгышта (Оренбург губернасы җирендә) Башкорт автономиясен таный. Аннары Зур Башкортстан барлыкка килә. Башкортларның төп мәсьәләсе – җир. Башкортның бәхете – туфракта, аларның автономия дип йөрүләре беренче чиратта җир биләмәләре өчен көрәшү була. Ә татарларга автономия ул – хокукый тигезлек, Европа кеше хо­кук­лары стандартларын гамәлгә ашыру.

Начармы-яхшымы, төньяк, көн­батыш чикләр ярыйсы бил­геләнгән. Советлар хакимияте 1918 елда Татар-башкорт республикасына чуаш, мари җирләре белән бергә хәтта Сергач, Ырбишча якларын да кушарга вәгъ­дә иткән. Әмма алдан билге­ләнгән территориянең татарларга биштән бер өлеше генә эләккән. ТАССРның көнбатыш, көньяк, төньяк-көнбатышындагы чикләре 1920 елның 27 маенда кабул ителгән Декретта языла. Территорияне зурайту 1922 елга кадәр Зур Башкортстанны оештырганчы мөмкин булган. Ул чакта татарларга компенсация буларак Алабуга-Әгерҗе-Менде­ле­евск “өчпочмагы”н бирәләр. Шуны онытмаска кирәк: бу – ачлык, яңа хөкүмәтнең идарә итү вакытлары. Буталчык замана бит! Советлар хакимияте үзенә ничек уңайлы, шулай эшләгән. 1920 елның маенда ТАССР игълан ителгәч, аның территориясе 60 мең километрны тәшкил итә, халык саны 2,5 миллион белән исәп­ләнә.

– ТАССР барлыкка килгән, әмма аның функцияләре ни­дән гыйбарәт булган? Мәсә­лән, ТАССРның мөстәкыйль карарлар чыгару мөмкинлеге булганмы? Әллә барысы да бүгенге кебек федераль үзәк­тән идарә ителгәнме?

–1918 һәм 1925 елларда кабул ителгән Конституцияләрдә РСФСР федерация дәрәҗәсендә була. Шулай да “мөхтәрият” дигән сүз аерым өлкәләр үзаллы карарлар чыгара ала дигәнне аң­лата. ТАССРда үзләренә буйсынган алты наркомат була: мәгариф, җир, юстиция, эчке эшләр, социаль яклау, сәла­мәт­лек саклау. ТАССРның аерым үзенең Җир Кодексы да була.

РСФСРда татар республикасында милли мәгариф турында Декрет булдырылган. Анда акка кара белән Казандагы университет (сүз бүгенге КФУ турында бара) РСФСР хакимияте карамагында кала, ләкин биредә җир­ле халыклар үз кафедраларын оештыра ала, дип язылган. Халык саны 10 процентны тәшкил иткән милләтләргә үз югары уку йортларын булдырырга рөхсәт ителә.

1920 нче елларда РСФСР сос­тавында булган Төньяк Кавказ, Төркестан республикаларында аерым шәригать нормаларын да законга керткәннәр. Әйтик, вакыф, суд системаларын файдаланганнар. Ә ТАССРда алар булмый. Чынында ТАССРны “курчак автономия” дип әйтеп була.

– 1920нче еллар башында, начармы-яманмы, әмма үзе­безнең территорияне билге­ләгән ТАССРга ия булабыз. Ни гаҗәп, ул заманнарда Казахстан белән Кыргызстан да шундый статуста яшәгән. Әм­ма соңыннан алар союздаш республикага әверелә. Ул вакытта ТАССРга да союздаш республика статусын алуга мөм­кинлекләр буламы? Ник без читтә калганбыз?

– АТССР Декреты (1920 елның 25мае) нигезендә союздаш рес­публикалар әле булмаган. РСФСР белән бергә Украина, Белоруссия һәм шул ук елның 28 апреленнән алып Әзәрбайҗан совет социалистик республикалар булып оеша. Шушы өч славян республикасы Кавказ арты федерациясе белән бергә 1922 елның 30 декабрендә союз килешүенә кул куйган. 1924 елда Үзбәкстан белән Төрекмәнстан союздаш республика буларак оеша. 1936 елда Казахстан белән Кыргызстанны автономияле республи­ка­лар статусыннан союздашка кү­тәргәннәр. Исмәгыйль Гаспралы белән Мирсәет Солтан­га­ли­ев­ның фикере уртак була – Россияне славян дәүләтеннән Рус-төрки федерациясенә әве­рел­дерү. Алар үз сүзләрен Ав­стро-Вен­грия мисалы нигезендә исбатларга тырышканнар. Бу очракта урталыкны саклау уңай булыр иде. Тик Ленин белән Сталин төркилектән курыккан. Әйе, бары татарлар гына союздаш рес­публика статусына ирешә алмаган. Моңа Мәскәү аяк чалган. Мөселман союздаш република лидерлары 1920 нче еллардан башлап 1990 нче елларның башына кадәр татарларга ярдәм кулы сузмаган.

– Айдар әфәнде, бу чор бик катлаулы, ул вакытта вакыйгалар шулкадәр күп булган, ниләр эшләнгәнен, нинди сә­бәпләр белән башкарылганын аңлавы да авыр. Шулай да ТАССР тарихы никадәр өйрә­нелгән? Татар тарихчыларыннан яшерелгән, өйрәнергә рөх­сәт ителмәгән тарихи вакыйгалар, документлар бармы?

– Россиядә эчке сәясәт буенча архивларны соңгы тапкыр 1917 елда, Февраль инкыйлабыннан соң ачканнар. ВЧК-ОГПУ, Үзәк партия структура архивларына әлегә бөтенләй керү мөм­кин түгел. Менә андагы документлар күп нәрсәгә ачыклык кер­тер иде! Әмма иң мөһим вакыйгаларны өйрәнгәндә ул вакыттагы хәлләрне чамаларга була. Татарстанга аерым конкрет вакыйгаларны өйрәнергә кирәк, шәхесләр роле нинди булган? Бу очракта совет лидерлары гына түгел, башка кешеләрнең дә өле­ше зур булган – менә шулар турында материалларны күбрәк бас­тырырга кирәк. Безгә бигрәк тә хатирә-мемуарлар җитми. Алар булса да, цензура аша уз­ган. Ә чынбарлыкны хәтер­ләр­гә мөм­кин булган, яки чамалаган хө­күмәт лидерлары әле исән-сау. Барысын да өйрәнеп язып өлге­рәсе иде!

Чирек гасыр безне ничек үзгәртте?

30 август – Республика көнен билгеләп узарга әзерләнәбез. Быелгысы кечкенә генә юбилей да әле. 1990 елның 30 августында ТАССР Югары Советы тарафыннан дәүләт суверенитеты турында декларация кабул ителде. Шушы 25 ел эчендә без ничек үзгәрдек?

Искәндәр ГЫЙЛӘҖЕВ, Татарстан Фәннәр акаде­мия­сенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры:

– Шушы вакыт эчендә тышкы яктан бик күп нәрсә үзгәреш кичерде. Шәһәр үзгәрде, рес­публика үз­гәрде, Татар­стан­ның имиджы үз­гәрде. Сыйфат ягыннан да үз­гәрешләр бар. Бу фән өлкә­сен­дә дә, сәясәттә дә чагыла. Бүген Татарстан – Россия­нең алдынгы төбәкләренең берсе. Шулай да кайбер мәсьәләләр борчый әле. Тел, мәгариф өлкә­ләрендәге сәясәтне бик матур гына башлап җибәргән идек. Россиядәге бү­генге вәзгыять исә әлеге юнә­лешләрне бик нык үзгәртте. Биг­рәк тә соңгы биш-алты ел эчендә. Шулай да, го­мумән алганда, мин үзгәреш­ләрне күбрәк плюс билгесе бе­лән бәялим. Татарстанны таный, Казанны белә башладылар. Безнең сәясәтчеләр Россия кү­ләмендә бик зур роль уйный. Тик, казанышлар белән беррәтән, кайбер җитешсез­лек­ләрне дә онытырга ярамый. Бигрәк тә мин телгә алган тел, мәгариф мәсьә­ләсендә.

Римма ИБРАҺИМОВА, Та­тар­станның халык артисты:

– Без инде бө­тенләй югалып кал­мадык. Дәү­ләт­челек алу бе­лән, бигрәк тә башлангыч чорда, республика өчен файдага бик күп эшләр башкарылды. Вакыт узган саен, әлеге ва­кыйганың әһә­мияте бераз онытыла барган кебек тоелса да, ул барыбер бөтен ил, дөнья буенча үзе­безнең татарларны җыеп тора торган бер башкалага әйләнде. Матди ягын әйтә алмыйм, әмма бу вакыйганың татарларны үс­терүдә, аларны бер йодрыкка туп­лап берләштерүдә рухи әһә­мияте искиткеч зур. Бөтен дөнья татарларын бергә туплап тора торган андый дәүләт элеккеге заманда да юк иде. Булган булыр идеме ул, юкмы – белмим. Әмма хәзер ул бар. Ел саен төрле илләрдә узучы Сабан туйларында булам. Әле яңа гына Кытайда булып кайттым. Андагы татарлар белән бергә гомер итүче уйгурлар, казахлар да безне белә, таный. Милләттәшләребез, Казанга карап, үзебезгә бер дәрәҗә алабыз, горурланабыз, ди. Кая гына барма, татарны мактап телгә алалар. Әйткәнемчә, шул яктан яңа дәүләтчелек оешуның әһә­мияте бик зур булды.


Римма БИКМӨХӘММӘТОВА
Ватаным Татарстан
№ 118 | 14.08.2015
Ватаным Татарстан печать

▲ Өскә
 
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»