Сагынабыз сине, Алсу!

Бу юлларны күз яшьләрем тамган хәлдә язам. “Ватаным Татарс­тан”нан лаеклы ялга киткәч, минем урынга Алсу килде. Белгән-күргән дус-ишләр, хәтта журналистлар да: “Үз урыныңа кызыңны калдыр­ган­сың бит. Ай-да, башың эшләгән, шәп булган”, – диделәр. Чөнки бит икебез дә – Хәсәновләр. Якын туганлыкка ишарә бу сүзне Алсу сеңлем дә килештерде. Казанга килеп чыккан чакта Алсуыбыз мине якын туганыдай ачык йөз белән бик җылы каршылый... “Иде” дип әйтергә тел бармый. Әдәбият, сән­гать, мәдә­ният проблемалары турында сөй­ләшеп сүзебез бетмәде...

 

Алсу сеңлемнең якыннары бу тирән кайгыны ничек авыр ки­чергәннәрен бик аңлыйбыз. Бу явыз, мәрхәмәтсез чир моннан нәкъ унтугыз ел элек тату гаи­ләбездән олы кызым Гөлнара­быз­ны да арабыздан йолкып алды. Җиде яшьлек оныгым Арсланны ятим калдырды. Юк, кызым, онытмыйбыз... Сине искә алып, ике-өч көнгә бер рәхәтләнеп елап алам, күңелебезне шулай юатабыз.

 

Үләр алдыннан миңа гына биреп калдырган кесә телефоны аша Туфан дустым белән еш кына сөйләшеп алабыз. Урыныннан зарланмый ул. Яткан җирем коры, йомшак, ди.

 

– Анда, өстәгеләр, ни хәлләрдә ятасыз? – дип сораштыра.

 

– Алсу, сеңлем, менә син дә кырык көннәр бакыйлыкта. Кү­негә барасыңдыр инде. Урының ипле, яткан җирең җылы-йом­шакмы? Кирәксә, кадерле сең­лем, синең белән дә кесә телефоны аша сөй­ләшкәләрбез. Ике­безгә дә якын танышларыбыз, язучылар Фоат Галимуллин, Әхәт Сафиуллин әйт­кәнчә, бакыйлык урының оҗ­махлы, җәннәт түрендә булсын! Караңгы гүрең һәрчак якты, авыр туфрагын һәрчак җиңел булсын!

 

 

 

 

Язучы Камил Кәримов белән төне буе Шәле буйлап Алсу Хәсә­нованы эзләп йөрдем. Басмаган бер җир, кермәгән бер йорт калмады. Алсу юк. “Кайтыйк, Камил”, – дим. “Тапмыйча кайтмыйбыз, авыл­да гына ул. Очрашкан саен, йә чаңгы шуып килдем, йә җи­ләк­кә бардым, бер чиләк җыйдым, дип сөенеп сөйли иде”, – ди Камил. “Кү­рәсеңме, Камил, – дим, – әнә нин­ди матур йорт тора. Ка­раңгы төшкәч, яп-якты булып утлар кабынды. Әйдә шунда керә­без!” 

Керәбез, ә анда, елмаеп, сөй­кемле, нурлы Алсу басып тора: “Мин бит үз өемә кайттым”, – ди. Төш дисәң, төш инде, нинди ачык күңелле Алсу безне үз өенә чакырмый. Җир куенына иңеп, авырту-сызлауларыннан, бор­чу-мәшә­катьләреннән тынычланып калырга, бик шәп итеп урнашырга да өлгергән.

 

Әй, өлгер дә кеше иде инде Алсу. Бу бер сүз генә Алсуның кемлеген ачмый әле. Ул бик җитез журналист иде, дисәм дә аз. Гаҗәп дә­рәҗәдә кешелекле, нечкә күңелле, уңган, ихлас, киң күңелле кеше иде ул. Алсу белән таныш булган һәр­кем аның ниндилеген белә иде. Шунысы гаҗәп: бу танышлык өзел­ми, киресенчә, еш кына хәл-әхвәл­ләр­не белешеп тора торган дуслыкка әйләнә. Алсу һәрвакыт үзе язган геройлары белән элемтәдә тора. Шул геройлары аның дуслары булып китә. Ул үзе язган ке­шеләргә гашыйк була. Без яшь чакта, героеңны яратсаң гына яхшы мәкалә язып була, дигән гыйбарә бар иде. Оста журналист буларак, Алсу да шуның буенча эш итте. Тагын шунысы куанычлы: ул үзенең геройларыннан да яраттыра белде.

 

Алсу Хәсәнова газетада әдә­бият-сәнгать бүлегенең мөдире иде. Әмма аның өчен беркайчан да тыелган тема булмады кебек. Те­атр­­лар, артистлар, язучылар – барысы да аныкы иде. Ярдәмгә мохтаҗ кешеләр дә аныкы булды. Үз авылла­рыннан Тәслимә ханым­ның аягы-кулы йөрмәгән кызлары Гөлгенә белән Гөлназга ярдәм итүне Алсу башлап җибәрде. Кызлар Финляндиягә кадәр барып авыр операцияләр кичерделәр. Бу балаларның кылган догалары, укы­ган намазлары да Алсуның матур йортының кир­печләре булып ятадыр.

Шулай бик тиз китәсен бел­гәнгәме икән, Алсу эшләп тә күр­сәтте, полоса-полоса яза иде ул.

 

 Еш кына, әңгәмә жанры нәрсә инде ул, сорауларыңны язып җи­бәрәсең дә, шуңа җаваплар килә, диләр. Шундыйлары да бардыр, ләкин Алсу әңгәмәләре түгел. Аның сораулары сөйләшкәндә, әңгәмә корганда туа. 

Мине үземне дә календарьларым, дини китапларым өчен якын итте бугай ул. Вафатына бик аз вакыт калганда да, елдагыча, Алсу редакциягә чакырып алды: “Календарьлар, Коръәннәр алып кил”, – диде. Ул аларны бүлмә саен таратып йөрде: “Коръән алыгыз, ул һәр йортта булырга тиеш”, – дип аңлатты. Динне өйрәнергә тотынды, намазга басты, Рамил хәзрәт гаиләсе белән дуслашты, алар белән ерак юлларга чыкты, аннан соң язды. Үтемле вәгазьләре белән “Иман” полосасында чыгып торды. Яңа мөфтиебез Камил хәз­рәт Сәмигуллин белән дә әңгәмә корды Алсу. Сөйләшүләре һәрва­кыт кызыклы булды, кабатланмады.

 

  Алсу көчле рухлы, ташып торган энергияле кеше иде. Озак авырды, ул аны кешегә сиздер­мәс­кә, белдермәскә, якыннарын борчымаска тырышты. Бер сүзе бар иде, гел: “Җиңәбез”, – диде. Мин ышандым. Ышанмаслык та түгел бит. Хастаханәгә кереп ята – мәка­ләсе чыга, Германиягә дә­вала­нырга китә – әллә нинди кызык­лы язма җибәрә. Газета хез­мәткәр­ләренә дә рәхмәтем чиксез, Алсуга ярдәм итәр өчен дә, ни­ка­дәр булдыра ала, шулкадәр язмаларын чыгарырга мәйданны жәл­ләмә­деләр, үзләре дә сүзсез борчыл­дылар, хәсрәтне күтә­реш­теләр.

 

Төшемә кергән өчен рәхмәт сиңа, Алсу, эзләп табышкан өчен авылдашы Камил Кәримовка да рәхмәт.

 

 

 

Каләмдәшебез журналист Алсу Хәсәнованың тынгысыз йөрә­ге тибүдән туктау барыбызны да тынсыз итте. Бигрәк тә көтел­мәгән, чын-чыннан фаҗи­гагә тиң югалту шул.

 

Яшьләрнең якты дөньядан вакытсыз, көтмәгәндә китеп баруы, гомумән дә, тетрәткеч инде. Бигрәк тә милләт җанлы, үз хал­кының гореф-гадәтләре, йолаларына таянып яшәүче, кардәш­ләренә шул гадәтләрне үз яшәеш үрнәгендә салырга тырышкан милләтпәрвәрләрне югалту тагы да үкенечле. 

 

Алсу Хәсәнова нәкъ менә шундый – милли хасиятле, бөтен рухы белән татар җанлы иҗатчы иде. Аның вафатын бик авыр кичергән хезмәттәшләре кай­гынамә игълан иттеләр; бу хәбәр Интернетка да чыгарылгач, кайгыны уртаклашып, аның каләм­дәшләре, сабакташлары, гому­мән, иҗаты белән даими танышып торган укучылары фи­керләрен әйттеләр: аның рухи дөнья­сы, кешелек сыйфатлары, иҗатчы журналист буларак төп һөнәри яклары ачылды.

 

Журналистларны укытуда катнашым булган белгеч сыйфатында мин аның иҗатын да байтак еллар күзәтеп, өйрәнеп килдем, үрнәк алырлык мисалларын укыту барышында студентларга җитке­рергә тырыштым. Аеруча аның татар жур­на­листикасының интервью жанрын җанландырырга, төрлән­дерергә омтылуын, бу жанрда әдәбият һәм сәнгать кыйбласындагы яңалык­ларны үзен­чә алымнар белән яктыртырга тырышуын искәртә идем. Хәер, болар һәм башка юнә­лештәге темаларга үзенә аерым, җентекле уйлану-фикер­лә­шүләр алда булыр әле. Бүген исә журналист Алсу Хәсәнованың үзенең төп иҗат коралы – ана телебезгә мөнә­сәбәтенә кагылышлы кайбер фи­керләрне генә уртаклашып кит­мәкче булам.

 

Бу юлларны язганда үземә кагылган бер хәбәрне җиткерергә дә сәбәп чыгып тора икән: бөтен гомеремне диярлек биреп туган телебезнең телбизәк чараларын (троп, метафора, фразеологизм, әйтем, мәкаль, афоризмнар) татар матбугатында һәм башка гаммәви аралашу чараларында кулланылуын өйрәнеп, “Телби­зәк дөнь­я­сын­да” дигән ике томлык хезмә­темне тәмамлаган көннәрем. Әл­бәттә инде, бу юнәлештә “Ватаным Татарстан” газетасының чыга башлаганнан бирле иҗаты да күзә­телгән, телебезнең күче­релмә мәгънәле берәмлек­ләреннән дә оста файдалануда бай тәҗрибәсе чагылыш тапкан. Алсу Хәсәнова да бу мирас­ка үзенең өлешен кертеп калдырды. Шул хакта фәнни яссылыкта, тәфсиллерәк тукталып алыйк әле.

 

Журналистка газиз телебез­нең ике аерылгысыз лексик үзә­ген­нән дә – туры мәгънәле берәм­лекләреннән дә, күчерел­мә мәгъ­нәлеләреннән дә файдалану фарыз, чөнки безнең гам­мәви аралашу чаралары, чын публицистик әсәр буларак, укучы­ның акылына да, хисенә дә бер дәрәҗәдә тәэсир итә; ул хәбәрне җиткереп кенә калмый, яңа­лыкны төшендерергә, кешенең күңеленә барып җи­тәрлек итеп сурәтләп, тасвирлап та бирә. Менә ни өчен кирәк аңа телебезнең ике сарылы лексик мирасы. Телебезнең күчерелмә мәгъ­нәле үзәге дә булуы – жур­на­листның бәяләп бетергесез бәхете инде ул! Аны файдалану өчен иҗатчыда тумыштан бирел­гән тел тоемлау таланты гына булуы зарур. Алсу Хәсәновада бар иде ул сәләт.

 

Телбизәк хәзинәсеннән файдалану осталыгы турында сүз чыкканда бәхәсләргә дә юлы­гасың, “анаң сөте белән бирелгән тел тоемлау сәләтенә тагын нәрсә өстисең, сурәтләү осталыгы язганда үзеннән-үзе чагыладыр”, диючеләр бар. Юктыр, тел­бизәк куллану сәләте үзеннән-үзе туса да, аны баетып тору, куллану осталыгыңны камилләш­те­рү көндәлек хәстәр­лек, тырышлык сорыйдыр.

 

Алсу Хәсәнова мисалында мин моны болайрак күз алдына ките­рәм. Дөрес, табигать, әти-әни каны аңа сурәтле күзаллау сәләте биргән, табигате белән дә ул образлы фикерләү, хискә бирелү сый­фатларына ия. Журналис­ти­ка­ның да ул кеше­ләрнең рухи дөнья­сы белән бәйле темаларны, төгәл­рәк әйткәндә, әдәбият, сәнгать, сәхнә өлкәләрен сайлаган. Телби­зәк дөньясын, нечкә­лекләрен си­зем­ләве дә, эш итүе дә шушы юнәлеш, өлкәгә якын, шуларга тартым. Инде китерелгән мисаллардан да ул кулланган телбизәк­ләрнең нәкъ менә шушы кыйблада, темада икәнен сизеп була: ду китереп эшләү, кубызга бию һ.б.

 

Телбизәк белән максатчан эш итәргә омтылган иҗатчы аларның халык куллануындагы төрләрен ачыклау, аларны сайлап алу, җыю белән махсус шөгыльләнә. 

 

Сурәт чарасы буларак тел­би­зәк куллану журналистка үзмаксат түгел дип кисәтәбез, ул безгә башлыча акыл, хис төсмерләрен үзен­чәлеклерәк, тәэ­сирлерәк, үтем­лерәк итеп җит­керү чарасы. Шул ук вакытта оста иҗатчылар аны әсәрнең форма сыйфатларын тәэ­сирле итү максатында да файдалана. Әйтик, Алсу Хәсәнова, мәсәлән, җилгә каршы тору тезмәсенең фра­зеологизм рәвешен, иҗти­магыйлык дәрәҗәсен халык­күләм, ил­күләм дәрәҗәгә җиткереп, бө­тен бер күренешкә композицион нигез итеп файдаланган: “Индрәй­леләр – андый гына җилләргә каршы торырлык халык” (“ВТ”, 2009, 14 окт.).

 

Алсу Хәсәнованың журналистлык осталыгы төрле жанр­ларның хасияти сыйфатларын нечкә тоемлауда, аларны гамәли тормышка ашыра белүдә дә чагыла. Ул аеруча интервью жанры остасы иде. Анда аның автор буларак тел нечкәлекләре чагылса, бер үк вакытта әңгәмәдәшенең сөйләм үзенчәлекләрен саклауда, аларны тасвир чарасы буларак кулланырга тырышуда кү­ренә. Телбизәк­ләрне ул үзе кулланып, аларны җемелдәтеп алып үрнәк күрсәтә дә әңгәмәдәшне дә иҗади теләк­тәшлеккә юнәлтә, аның сөйләм нечкәлекләрен ачарга тырыша: “Иҗат коллективлары терсәкне тоеп яшәргә тиеш”, – ди артист Р.Әю­пов А.Хә­сәнова белән әңгә­мәдә (“ВТ”, 2014, 14 март).

 

Һәрхәлдә, Алсу Хәсәнова текст­ларында кулланылган һәр телбизәк үзенең сурәтилек вазыйфасын үти, укучыга тәэсир итү бурычына тугры кала. Язмабызны укучыларыбыз да бу хакта уйлансын, иҗатташларыбыз үр­нәк алсын дигән өметтә калабыз.