поиск новостей
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
  • 13.04 Яратам! Бетте-китте! Тинчурин театры, 17:00
  • 14.04 Полиционер. Тинчурин театры, 17:00
Бүген кемнәр туган
  • 29 Март
  • Шәкүр - җырчы
  • Рөстәм Абязов - дирижер
  • Илфат Фәйзрахманов - журналист
  • Мөхәммәт Сабиров (1932-2015) - дәүләт эшлеклесе
  • Айгөл Хәйри - җырчы
  • Ринат Хәйретдинов - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
10.04.2015 Әдәбият

Рәфыйк Юныс: Халыклардан халык һич ким түгел!

Язучы, журналист Рәфыйк Юныска шагыйрь Разил Вәлиев мондый бәя бирә: “Аңарда үзе күренмичә генә, кеше күрерлек олы эшләр эшләү, шапырынмыйча, йодрык төйнәп, сәяси мөнбәрләрдә шигарьләр яңгыратмыйча гына көрәшә белү, максатка ирешә алу сыйфатлары бар”. Шаулап йөрмичә, “Татар гаме” китабын чыгаруы һәм сабыр гына халыкның әлеге хезмәткә мөнәсәбәтен көтүе дә шушы сыйфатларның чагылышы булса кирәк. Әңгәмә коруга шушы китап сәбәпче булды.

– Рәфыйк абый, бер шигыре­гездә Сез: “Халыклардан халык һич ким түгел, тиң бәхеткәйләре тиң түгел”, – дип язасыз. Бу юллар соңгы вакыйгаларга туры килә сыман. Кырым татарлары­ның АТР телеканалын ябу турында ни диярсез?

– Кырымдагы кардәш­ләре­безне моның ише күп “ябу”лар, чикләү­ләр, тыюлар көтәдер дип уйлыйм. Сүзем объектив булсын өчен, Кырымны Рәсәйгә кушканчы язылган бер мәкаләмнән өзек китеримче. “Миңа, “үзгәртеп кору” әле ныгытып башланганчы ук, Кырымда, Күктүбәдәге Иҗат йортында украин язучылары белән сөйләш­кә­ләргә туры килде. Алар Кырым татарларының Кырымдагы хәле әй­бәт булмауга ут йотуларын әйт­теләр. (Соңыннан Киевта Украина Язучылар берлеге урынбасары да шундыйрак сүзләр сөйләде, Казан татарларыннан бу мәсьә­ләдә ярдәм көтүләрен әйт­те.) Украина хакимияте бу җә­һәттән әллә ни майтармады дип беләм, ярдәме таш­ка үлчимдер. Ләкин Мәскәү Ук­раина җирендәге Кырым татарларына әле һаман да акаеп карый. Россия Федера­циясенең ул вакытта Кырымдагы генконсулы В.Андреев “Хайтарма” фильмын карарга килгән Мәскәү кунакларына менә болай дигән: “А вы знаете, что народ, к которому вы приехали, поголовно перешел на сторону фашисткого режима?” Легендар очучы, ике тапкыр Советлар Союзы Герое  Әмәтхан Солтан да хыянәтче була, димәк?.. Геройлары – барлыгы җидәү. Армия­дә сугышмаган­нар­ның да 19 проценты партизан отрядларында сугышкан...”
 
Бөтен бер халыкны терлек-туар вагоннарында Үзбәкстанга күчергәндә, күпме кеше – карт-коры, балалар – үлеп, юл читендә күмеп калдырыла. 40 меңләп кеше, килеп җиткәч, беренче айда үлә. Исән калганнарның хокуклары чик­ләнә, аларга хәтта “Кырым”, “Кара диңгез” атамаларын әйтергә дә рөхсәт ителми!.. Мәскәү хәзер бу халыктан тезләнеп гафу үтенергә, аңа бөтен-бөтен шартларны тудырырга тиеш бит юкса...
 
– Әлеге шигырь дә, Сез телгә алган әңгәмә дә “Татар гаме” дигән китабыгызда басылган. Разил Вәлиев бу басмага тарихи елъязма дигән бәя биргән. Елъязмачы нинди сыйфатларга ия булырга тиеш?
 
– Татар халкы тарихындагы вакыйгаларны теркәп калдырырга кирәк иде. Ләкин монда елъязма гына түгел, актив мөнәсәбәт бар. Бу эштә матбугат актив катнашырга тиеш. Аз гына тарихи чигенеш ясыйк. Заманында референдум игълан ителү көне белән референдум көне арасындагы бер ай матбугат көрәшенә әйләнде. Азмы-күпме мөстәкыйль фикерле журналистлар татар матбугатында бик аз иде. Шуңа күрә журналистларның күп­челек өлеше референдум кампа­ния­сенә кушылган яки хупланган эш, әйтик, урып-җыю кампаниясе ише бер нәрсә итеп караудан әллә ни ерак китмәде. Ярый әле язучылар, юристлар катгый сүзләрен әйттеләр һәм без матбугат көрә­шендә оттырмадык. (Референдумга бәйле хәлләрне газета укучылар 2000 елда чыккан “Татарстан референдумы” дигән китабымнан белә алалар). Шул ук референ­дум­ның нәтиҗәләре генә түгел (аны юкса икенче референдум гына юкка чыгара ала!), референдум үзе, вакыйга буларак та эреп югалды кебек инде. Аны хәтта татар матбугаты да күрмәмешкә салыша. Татар тарихында иң олы вакыйга булган бу референдумның биш, ун, унбиш, егерме еллыгын булса да зурлап күрсәтергә кирәк иде ләбаса. Юк шул, бөтен шул чорда нибары дүрт мәкалә басылды! Татар матбуга­тының хәле әле дә борчый мине. Хәзер дә санаулы кеше генә кыю фикерләрен әйтә. Ә күпчелек басмалар дәшмәүне хуп күрә. Гаделлекне якласак, әллә кемгә санарлар дигән уй, курку шулкадәр көчле бездә. Ә бит матбугат һәрвакыт туры сүзне әйтергә, гаделлекне як­ларга тиеш.
 
– Казанның меңьеллыгын билгеләп үтү вакыйгасына кайтыйк әле. Каланың яше турында бәхәс әле дә чыккалап тора. Аның төгәл яшен билгеләү мөм­кинме? Казанның яше тарихи чынбарлыкка туры киләме?
 
– Казанның 800 еллыгын бәй­рәм итүгә дә күп калмаган иде... 1977 елны буласы иде ул. Юбилей значокларына кадәр эшләнә. Ә Мәскәүнең Археология институтында һәм СССР Фәннәр акаде­мия­сенең Тарих бүлегендә “фәнни дәлилләр җитеп бетми” дип әй­тү­челәр дә шактый була. Ләкин хә­литкеч сүзне КПСС Үзәк комитетын­да әйтәләр. Казаннан бер пенсионердан килгән шикаять шәп сәяси дәлил була. “Алар партия съезды турындагы плакатны алып атып, юбилейлары турындагы плакатны элеп куйдылар”, – дип язган ул.
 
Монда минем өлеш тә бар бугай. Университетка “Ленин бакчасы” тукталышыннан менгәндә сул якта кала торган йортның ян стенасындагы плакаттан хәреф хатасы табып, моны шәһәр комитетына шалтыратып әйткән идем. Шуннан соң алыштырдылар плакатны. Рәхмәт инде теге пенсионер абыйга. Юкса 800 яшьлек Казанда яшисе идек бит! Меңьеллыкка исә Рафаэль Хәким җитәкчелегендәге Тарих институты күп археологик һәм оештыру эшләре аша килә. Мәсьә­ләне Россия Фәннәр академиясе тикшерүенә биргәнче үткәрелгән фәнни-гамәли конференцияләр­нең соңгысында 16 илдән килгән галимнәр катнаша, аңарчы исә тарихи табылдыкларны Германия, Австрия, Франция, Санкт-Петер­бург, Мәскәү лабораторияләрендә тикшерәләр.
 
– Мәшһүр академик Рәшит Сүнәев Сезгә, авыр чакта гел Казанга ялганам, дигән. Казан чит­тә яшәүче милләттәшләрнең хә­лен җиңеләйтү вазыйфасын ничек башкара?
 
– Өлешчә башкара. Читкә чыгып, Сабантуйлар үткәрәбез, үзе­бездә эшмәкәрләрне җыябыз. Анысы да әйбәт. Ләкин читтә яшәүче милләттәшләр белән эшләү җитәр­лек дәрәҗәдә башкарылмый әле. Бер язмамда болай дигән идем. Казанга керер алдыннан бер язу эләргә иде: “Сак булыгыз, Татарстан!” – дигәнне. Чөнки бездә шул­кадәр битарафлык хөкем сөрә. Моңа әңгәмәдәшем Зифа Табиева да бик ачынып: “Менә без, Гол­җадагы татарлар, чит илдә яшәсәк тә, шулай тату, халкыбызны, туган телебезне яратып, бердәмлек аңы белән тыры­шып-тырмашып яшә­гән, һаман алга омтылган идек... Казанга кайтырга кирәк, үз  җиребездә үзебез яшик дип, Казанга кайттык. Тик монда үз телендә сөйләшкән, үз тарихы белән якыннан кызыксынган, халкының киләчәген төп­тән уйлап кайгырган татар яшь­ләрен эзләп табарга кирәк икән әле! Әллә, татар булып калыр өчен, чит илләрдә яшәргә кирәк микән ул?” – дип сөйләгән иде. Татарстанда республиканың һәм татар хал­кының киләчәгенә төкереп караган чиновниклар да шәп карьера ясый ала. Түрәләргә мөкиб­бәнлек, ләббәйкәлек исә безнең канга сеңгән. Халык дәүләткә түгел, дәүләт халыкка, җәмгыятькә хез­мәт итәргә тиеш юкса. Түрәләрнең һәр эш-гамәлен күз уңында тотарга, әйбәтләрен – хупларга, начарларына, ялгышларына ризасызлыгыбызны белдерергә тиешбез. Һәм игелекле эшләрне, өстән боерык-рөхсәт көтеп тормыйча, үзебез дә эшләргә. Чуашстанның Шыгырдан авылында әнә авыл өчен кирәкле бөтен нәрсәне җыен җыеп хәл итәләр...
 
Тел дигәннән тагын. Үз телең­нән бизеп, башка телдә сөйләшү – гайре табигый хәл. Атны, синең кешнәвең ятышлы түгел дип, сыер кебек мөгрәтеп, сыерны кеш­нәтеп тә булмый бит. Ә без мөг­рибез дә, кешнибез дә. Без гаять авыр, катлаулы тарихи язмыш ки­чергән, шуңа күрә кире иләктән иләнгәнбез. Баш бирмәгәннәр юк ителгән, җайлаш­каннар кала кил­гән. Ләкин шулай да милләтнең таянычы булырлык асыл затларыбыз бар әле. Аларның берсе – Мәскәүдә курыкмыйча татар генералларын җыя алган армия генералы Мәхмүт Гәрәев. “Армия – миллилекне тартып торган тегермән бит ул, сезнең татарлык шул тегермән аша ничек исән-имин чыга алды?” – дип сорагач, ул болай дип җавап бирде: “Иң мөһиме, үз кавемеңне яратырга кирәк... Әлбәттә, кыен инде... Чөнки урыс булмасаң, юл бирмиләр иде. Шуның өчен татар кешесенә, мө­селман кешесенә, күтәрелер өчен, башкаларга караганда ике-өч тапкыр күбрәк эшләргә кирәк”,  –  ди­гән иде ул.
 
Германиянең Макс Планк институты директоры, олы галим Рәшит Сүнәевнең дә фикерен җит­керәсем килә. “Телебез миңа аяк чалмады гына түгел, киресенчә, үсәргә ярдәм итте. Туган телен белгән кеше башка телләрне тиз­рәк өйрәнә бит. Татарча әйтелеш үзе генә дә миңа инглиз һәм немец телләрен өйрәнүне җиңеләйтте”, – диде ул. Татар мәгарифе турында Ленин фикерләрен җиткерде. Ленин: “Татар халкында бөтен балалар да мәктәптә укый. Бу бит Россиядә, урысларның үзләрендә дә тулы белем бирү системасы булмаган чакта”, – ди.
 
– Хәзер безнең Ленин мөкиб­бән киткән мәгариф ни хәлдә?
 
– “Илебездә яшәүче барча инородецларны укытуның ахыргы максаты, һичшиксез, аларны урыслаштыру һәм урыс халкына кушудан гыйбарәт булырга тиеш”.  Рә­сәйнең хәзерге хакимияте мәга­риф министры Д.Толстойның 1870 елгы бу күрсәтмәсен бик тырышып үти. Хәтта Татарстандагы татар ба­ла­ларының да нибары 38 проценты гына татар телен туган тел итеп өйрәнүе шуны аермачык күрсәтеп тора. Татар хәле иң әүвәл шул тел, мәгарифнең хәленә бәйле инде.
 
Аннан әдәбиятны, язучының дә­рәҗәсен күтәрергә кирәк. Язучы мескен булырга тиеш түгел. Гонорар мәсьәләсен карарга кирәк. Элек бер роман өчен түләнгән акчага язучы ике-өч ел яши, тынычлап, яңа повесть-роман яза ала иде. Хәзер бу шартлы түләүгә кайтып калды. Тагын бер зур югалтуыбыз бар бит әле. Язучылар берле­генең ул чактагы рәисе Илфак Ибраһимов белән гәпләш­кәндә, мин Гафур Ко­лахмәтов, Галимҗан Ибраһимов, Шә­риф Камал, Мир­хәйдәр Фәйзи белән башланып Әмирхан Еники һәм Нурихан Фәт­тах белән очланган 17 кешелек исемлекне укыгач, татар­ның иң җете әдәби талантларын саный бу дип уйлыйсыңдыр инде, дигән идем. Татарстаннан читтә туып үскән язучыларыбыз бу! Аларны сызып ташласак, әдә­бия­тыбыздан ни калыр иде икән? Хә­зер менә, асылда, шул сызып ташлау, әдә­биятыбызның болай да авыр киләчәген Татарстан белән чикләү бара түгелме? Бу катлаулы чорда рус әдәбияты да, бер­ка­дәр хәтта рус теле дә кыенлык ки­черә. Ләкин рус туганнарыбызга ин­глизләшү дә, французлашу да яна­­мый бит. Безгә исә алар белән хәтта тигез шартлар да юк. Бу четерекле вәз­гыятьтә исән калыр өчен, безгә шартлар шәбрәк булырга тиеш. Томау төшкән яки салкын ти­дергән авыру һәм рак чирле авыруга тигез мөнәсәбәт була алмый лабаса!
 
– Болай барса, киләчәгебез нинди булачак?
 
– Безнең хәлне яхшырту мөм­кинлегебез бар. Хәзер безгә ниш­ләргә кала дигәч, 1990 нчы еллар каһарманы Фәндәс Сафиуллин: “90­нчы еллар нидән башланганны онытмыйк. Хәбәрдарлыктан, халыкка җиткерелгән тулы мәгълү­маттан. Болар булмаса, башкасы булмый”, – дигән иде. Битарафлыктан арынырга кирәк. Мин Рөстәм Миңнехановның “Президент” исеме калса да ярый, бүтән исемгә алыштырылса да ярый кебегрәк позициясе белән килешә алмыйм. Үзеңә карата гына, бәлки, мондый тыйнаклык күрсәтү мөмкиндер дә, ләкин ул биләгән урын шәхси урын түгел. Бу – Татарстан референдумына таянган Татарстан Консти­туциясендә билгеләнгән урын һәм исем. Моңа күнү суверенитетның соңгы бөртекләреннән дә ваз ки­чүгә тәңгәл булачак. Аннан соң бу үзеңнән соң киләчәк баш хаким­нәрне дә кечерәйтеп кую булачак бит.
 
– Сез әңгәмә барышында фикерләрегезне “Татар гаме” ки­табына кергән каһарманнар фикерләре белән куәтләдегез, дәлилләдегез. Әлеге китапның язмышы ничек булды, аны каян табып була?
 
 – Бу китапка минем гомерем кергән кебек... Ул берничә бүлектән тора: әңгәмәләр, мәкаләләр, ши­гырьләр. Әңгәмәдәшләр – Сара Садыйкова, Шәүкәт Биктимеров, Әмир­хан Еники, Фәнис Ярул­лин, Әх­мәт Галиев, Фәндәс Сафиуллин, Юрий Афанасьев, Миркасыйм Госманов Адлер Тимергалин, Дамир Исхаков, Разил Вәлиев, Равил Фәй­зуллин кебек затлар. Карасаң, һәркайсының үзенчәлеге бар. Мә­сәлән, Адлер Тимергалин. Татардан диссидент эзләүчегә Адлер ага үсмер чактан ук әзер кадр булган. Ул “Сталинга – үлем!“ дигән листовкалар тараткан. Хәзер Сталинны сагынучылар, аны күтәрергә омтылучылар халыкның 60 процентын тәш­кил итә. Тулы бер халыкны юк иткән затны сагыналар...
 
Китап 2000 тираж белән чыкты да таралып бетте. Китапханәләрдә бар дип беләм. Шаулап тәкъдим итү булмады, әмма кайтавазы килеп тора. Шунысына да сөенәм...

Гөлинә ГЫЙМАДОВА
Ватаным Татарстан
№ 51 | 10.04.2015
Ватаным Татарстан печать

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»