Кемгә кирәк ул ия белән хәбәр?

Милли белем бирү өл­кәсендә җыелган шактый җит­ди проблемаларны кузгаткан, шул ук вакытта чишү юлларын да күрсәткән сөй­ләшү булып истә калды әлеге җыелыш (тәнкыйть күп булыр дип курыкканнармы: чакыру җибәрелүгә карамас­тан, ТР Мәгариф министрлыгыннан бер чиновник та катнашмады анда). Районнардан килгән укытучылардан Зәй шәһәре укытучысы Ирина Васильева чыгышы аеруча гыйбрәтле тоелды миңа. “Мәк­тәпләребездә татар клас­слары бетеп бара. Балалар матур әдәбият укырга ярат­мый. Өйдә укып килергә кушсаң, китаптан түгел, компьютердан кыскартылган вариантын гына алалар. Татар төркемендә ун бала бар, шу­ларның икесе генә биргән әдәбиятны укый”, – дип сөй­ләде ул. “Укырга гына түгел, язарга да яратмый замана балалары. Күп кенә студент­ларның язуын танып булмый. Матур язу хәзер зур проблемага әйләнә башлады. Әле, җитмәсә, беренче сыйныфтан башлап ноутбук бир­мәкче­ләр. Көнгә бер мәртәбә дә каләм тотып карамаса, балалар ничек матур язсын инде?!” – дип хуплады аны Тарих институты  галимәсе  Эльми­ра Сәлахова. 

 

Милли мәктәбе булмаган, булып та соңгы елларда эзлекле рәвештә җимерелеп кил­гән халыкларның, шул исәп­тән без – татарның хәле тагын да катлаулырак. Чыгарылыш имтиханнарын, БДИне урыс телендә генә бирү таләбе югары мәктәптә татарча һәм татар теле укытуны уңышлы гына гамәлгә ашырып килгән милли мәгарифебез башына күсәк белән органдай тәэсир итте. Башкалабыздагы 36нчы мәктәптә дә белем бирүче КФУ доценты Светлана Ай­дарованың чыгышы моны аеруча ачык күрсәтте. “Берничә ел элек, КДУ дигән исем йөрт­кән вакытыбызда һәр факультетта һәр студентка ике ел дәвамында 184әр сәгать татар теле укыта идек. Хәзер, факультетлар институтларга әйләндерелгәч, татар теле кайбер институтларда – 36­шар, кайберләрендә – 18әр сәгать кенә укытыла башлады, кайберләрендә бөтенләй укытылмый. Элек безнең чит аудиториягә татар теле укыту кафедрасында 33 укытучы эшли, күбесе 1,5 ставкада иде. Хәзерге вакытта без 5 укытучы гына калдык”, – дип белдерде ул. Дөрес, бу җәһәттә башкачарак уйлаучылар да бар. Әйтик, КДАТУ профессоры, югары математика кафед­расы мөдире (югары математиканы татарча укытучы!) Наил Туктамышов, техник юнә­лештә белем алучыларга, техник вузларда укучыларга тел өйрәтү белән шөгыль­лән­мәскә кирәк, татар те­лен­дә техник, һөнәри белем бирү зарур,  техник вузларда тел өйрәтү кафедралары булмаска тиеш; югары уку йортларында татар төркемнәре оеш­тырырга кирәк, аспирантура, докторантура  татарча булырга тиеш, дип исәпли.

 

– Милли тел фән һәм технология теле булганда гына үсә ала. Бу хакыйкатьне онытмасак иде. Басып алынган халыкларның телләрен перспективасыз телләр исемле­генә, югары цивилизациягә ия булмаган халыклар тел­ләренә кертү Карл Маркстан килә. Югары мәктәп өч максатка хезмәт итә: җәмгыя­ть­нең элитасын тәрбияли, күпләп белгечләр әзерли, милләтнең генетик кодын сак­лый һәм тапшыра. Ни кызганыч, бездә – Татарстанда элитаны әзерләү эше начар куелган. Стратегик карарлар кабул итүчеләрне без элита дибез. Алар бик яхшы белемле булырга тиеш. Татар теле урыс һәм ингиз телләре кысынкысында калганга, элитабызны күптелле, полилингвиаль белем бирү нигезендә тәрбияләргә тиешбез”, – дип чыгыш ясады ул. Галим бик дөрес әйтә: полилингвиаль, билингвиаль белем бирү буенча аерым программалар язарга, татарча дәреслекләр бастыруга акча бүлеп бирү генә аз, берничә тел белгән укытучыларны матди кызыксындырырга, аларга күбрәк түләргә, хосусый вузлар булдырырга кирәк (һай, кайда сез, татар байлары?!).

 

Хәзерге вакытта КДАТУ­ның I-III курсларында татар төркемнәре бар. Ел саен вуз татарча белем алган 25 белгеч укытып чыгара (гому­мән алганда, ел саен биш йөз­ләп кеше тәмамлый икән). “Ел да республикабыз мәктәпләрен тәмамлау­чыларның 47 проценты – татар милли мәктәпләрендә белем алган балалар. Бездә шул балаларның 5 проценты гына укый. Менә бу хәл татар теленең абруе турында сөйли. Әгәр дәүләт заказы булса, без татар төркем­нәрен күбәйтер идек. Әлегә чиновникларыбыз кырыйдан гына карап тора. Бу татар төркемнәре без – фида­карьләр булганга гына эш­ләп килә. Без киткәч, әлеге эш туктап калырга, сүнәргә мөмкин”, – дип уфтанды ахыр­да Наил әфәнде.

 

Җыелыш барышында урыс балаларына татар теле укытуның торышы уңа­ен­нан да күп төрле фикер, тәкъ­димнәр яңгырады. “Ми­ңа быел тугызынчыларны бирделәр. Әйтергә оят: кайбер балалар беренче сыйныф материалын да белми. Бушка өстәмә дәрес бирәм, сорагыз, читенсен­мәгез, дип әйтеп карадым. Уналты баланың икесе генә ике тапкыр кызыксынып килде”, – дип авыр сулады КФУда да, мәктәптә дә сабак бирүче, алда телгә алган Светлана ханым. Гомумән, бу җәһәттә фикер җитке­рү­челәрнең күбесе урыс балаларына татар теле өйрәтү дәреслекләренең шактый катлаулы булуыннан зарланды. Әйтик, ТӘСИ гали­мә­се Зәйтүнә Исхакова, бездә басылган дәреслекләр би­зә­леше, мәгълүмат-белеш­мәләрнең яңартылып торуы ягыннан инглизчә дә­реслекләрдән күпкә калыша; яшь үзенчәлеге исәпкә алынмый, дәреслек язганда мәктәптә эшләүче укытучылардан гына түгел, укучы балаларның үзләренең дә киңәш-тәкъдимнәрен сораштыру җитми, дип Литвинов дәреслеген үрнәк итеп китерде, татарча өйрәтү дәреслекләрен, Литвинов алымнарына таянып, XI клас­ска хәтле язып бете­рергә тәкъдим итте.

 

КФУда татар теле укыту кафедрасы доценты Николай Максимов исә үзенең укыту ысулын – татар те­ленең сөйләм калыпларына нигезләнеп өйрәтү технологиясен алга куйды. “Төп максат урыс баласын татарча сөйләшергә өйрәтү булырга тиеш. Бездә исә ия белән хәбәрне табарга, грам­матиканы өйрәтәләр. Телгә өй­рәтү методика тү­гел, технология итеп каралырга тиеш. Телгә өйрәтү дәрес­лекләре сөйләшергә, аралашырга өйрәтергә тиеш. Ни өчен балалар сөй­ләшми? Чөнки укытучының сөйләштерергә вакыты юк. Ул программа буенча ка­гый­дә­ләрне укыта да кайтып китә. Урыс балаларына кагыйдә өйрәтер­гә кирәк түгел. Сабый бала бер ка­гыйдә дә белми бит. Рәхәт­ләнеп сөй­ләшә. Ка­гый­дә бел­мә­гәнен мәк­тәпкә кил­гәч кенә белә. Әгәр урыс баласын татарча сөйлә­шер­гә өйрәтер­гә те­лисең икән, ул татар те­ленең матурлыгын тойсын”, – дип, Николай әфән­де үз ысулын бәян итте.

 

Аныңча, татарча сөй­лә­шү, аралашу өчен урыс баласына 700 сүз, телебездә булган утыз сөйләм калыбын, моделен белү җитә. Байтак эзләнгәннән соң, балаларга менә шушы сөйләм калыпларын өйрәтү җитә, дигән нәтиҗәгә килгән галим. Бу технологиясен инде китап итеп язган, бастыру өчен Мәгариф министрлыгына тапшырган икән Н. Мак­симов. “Ел ярым кирәк­леген исбат итәм, инде әллә ничә рецензия яздылар, тик һаман дөньяга чыга алмый. Хәзер мин бу ысул буенча I-XI класслар өчен программа төзим. Урыс балалары өчен тел дә, әдәбият та бер дәреслектә урнаштырылырга, әдәбият тел дә­реслегенең дәвамы булырга, телдә үткән кагый­дәләр әдәбиятта чагылыш табарга тиеш”, – диеп бел­дер­гән галимне Мәгариф ми­нистр­лыгында ишетми калмаслар дип өметләник.