Фоат Галимуллин: “Ди-джейның сөйләм культурасы турында уйларга вакыты юк”

– Бу иң мөһим сорау­ларның берсе. Хәзерге көндә тел культурасы, сөйләшү әдәбе турында бәхәсләр еш була. Бәлки бу турыда рәсми рәвештә зур җыелыш­ларда әйтелми торгандыр. Ә чын­лыкта исә сөйләм культурасына әһәмият кимеде. Кешеләр үзара сөйләшкәндә, радио-теле­видение тапшыруларын тыңла­ган вакытта аларның барысы да бертөрле уйлый. Бүгенге радио һәм телевиде­ниедә алып бару­чы­ларның сөй­ләм теленнән күп­челек канәгать түгел. Ни өчен шулай? Бу турыда минем уйланганым бар. Үзем 1960 елда радиога килеп эшли башладым һәм бүгенгә кадәр аерылганым юк. Ярты гасыр эшлим икән инде. Шуңа күрә дә радионың классик чорын яхшы хәтерлим. Ул вакытта Әминә Сафиуллина, Айрат Арс­­ланов, Камал Саттаров, Мәрьям Арслановалар эшли иде. Аларның һәрберсе диктор эше­нең классиклары булды. Алар төрле чор шәхесләре һәм алар­ның дикторлык эшенә булган таләп шул­кадәр югары дәрә­җәдә иде. Һәм бу шәхесләр эстафетаны тиешле кимәлдә буын­нан-буынга тапшыра килделәр. Әл­бәттә, дикторлык һөнәренә беркайда да өйрәтмә­деләр. Бу оч­ракта Ходай Тәгалә биргән бүләк дип әйтергә яратабыз. Әмма радио, телевидение мо­хи­тенә килеп кердеңме, янәшәдә әнә шул олпат диктор­ларның булуы сине җәлеп итә, шул казанда кайната иде. Һәм алар арасында булу сиңа сүз остасы булып камиллә­шергә җирлек тудыра. Ул вакытта диктор эшенең нечкәлекләрен бел­гән Госман Әхмәтҗанов, Әми­нә Шаһиәх­мәтова, Дилүс Ильясов кебек режиссерлар бар иде. Аннан радиога еш кына драма артистлары килә. Алар миңа үзлә­ренең акыллы киңәшләрен би­рәләр, тән­кыйть­ләрен җит­керә­ләр, нәрсә дә булса өйрәтеп китә­ләр иде. Хәтерлим әле, бервакыт танылган артист Габдулла Шамуков Коръән күтәреп алып килгән. Шунда миңа борынгы гарәп, төрки сүзләренең дөрес әйтеле­ше хакында бер дәрес биреп китте. Университетта инглиз теле укытучысы Наил Иртуганов исә инглиз сүзләрен камил укырга өйрәтте. Әйләнә-тирәдә­ге ке­шеләр: “Әйдә, ялгышсын шунда, без яхшы булып кына кү­реник”, – дип сулагай кулын селтәмиләр иде.

 

Радиода эшләүчеләрнең һәр­берсе биш елга бер тапкыр Мәс­кәүдә дикторлык осталыгын күтәрү курсларында укып кайтты. Мин ике тапкыр белем алдым. Бервакыт музыкаль тапшырулар алып баручы Валентина Сергеевага сорау бирәм: “Эфирга чыгып, текстымны укый башлауга каушыйм. Күз алдыма бө­тен Татарстан, Ульян, Оренбург, Төмән, Башкортстан якларындагы тыңлаучылар килеп баса да куркыта башлый”, – дим аңарга. “Син үзеңнең иң яраткан тың­лау­чың­ны сайлап ал да шуңа гына сөй­лә. Мәсәлән, әниеңә. Әгәр син мең кешелек аудито­риягә сөй­лим дип уйлыйсың икән, күп көч сарыф итәсең. Ә бер кешегә иркә­ләп кенә, аңа гына ишетелерлек итеп сөйлисең. Һәм сине тың­лаучы барлык кешеләр дә, миңа гына сөйли, дип кабул итәр”, – диде укытучым. Менә шушы фикерне эфирга чыккан саен искә төшерәм. Гади генә сүзләр кебек, ә күпме тирән мәгънә, кирәкле фикер ята.

 

 

– Хәзерге вакытта радио һәм телевидениегә дикторлык сыйфатларына карап алмыйлар. Кыз­ганыч, очраклы кешеләр эфирда сөйли. Хәтта сөйләмендә авазларны барлыкка китерүдә кимчелекләре булган егет-кыз­лар да микрофон алдына утыра. Ә бу бөтенләй рөхсәт ителми. Камил артикуляциясе, дикциясе булганнар гына радио-телеви­дениедә сөйләргә тиеш. Бу алып баручыларның күбесе Казан дәүләт федераль университетын, педагогика уку йортын тә­мам­лаган. Ни кызганыч, бүген бу уку йортларының берсендә дә сөй­ләм культурасына өйрәтми­ләр. Хәтта биш ел буе укып, дөрес итеп шигырь сөйләргә өйрәнә алмыйча чыгып китәләр. Әгәр булачак укытучы тел, әдәбият дә­ресләре укыта икән, ул инде әдәби әсәрне сәнгатьле итеп укый белергә тиеш. Дөресен әй­тергә кирәк, татарларда шигырь уку – бик артта калган өлкә. Бик талантлы шагыйрьләр үзләре дә шигырь укый белми. Алар нәрсә­дер көйләп, кирәкмәгән урында тавышны төшереп яки кычкырып җибәрәләр. Ә халык, шигырь шулай укылырга тиеш икән,  дип уйлый инде. Бу хакта Хәсән ага Туфанга сорау бир­гәнем булды. “Нигә кирәк­мәгән урында кычкырып җибә­рәсез, ник болай әкренәясез?” – дим аңарга. “Мин бит шигырьне язганда, көйләп, мырлый-мыр­лый язам, үлчәме туры килсен дип санап утырмыйм. Шул ха­ләтем шигырь укыганда да күзәтелә”, – дип җавап бирде ул.

 

Сәнгатьле итеп сөйләр өчен бик күп әдәби әсәрләр укырга, ятларга кирәк. Шул вакытта гына сөйләм теле камилләшә. Аннан диктор булып эшләүче сүзлекләр белән эш итәргә тиеш. Кызганыч, бездә бүгенгә кадәр басымнар сүзлеге юк. Урысларда бар ул. Сүзләрнең дөрес әйтелешен күрсәтә торган бу сүзлек, һич­шиксез, булырга тиеш.

 

 

– Менә шул радиоларның кирәксенмәве телгә, сөйләм культурасына булган игътибарны күрсәтеп тора инде. Аларга кимчелекләрен әйтүче дә юктыр, мөгаен. Радиода эшләүче ди-джейларның кулларында бернинди текст юк, алдан әзерлән­миләр. Нинди дә булса җырны тапшыралар да, шул җырның бер сүзенә ялгап китеп әллә нинди фәлсәфәләр уйлап чыгарган булалар. Аларның ул фәлсәфә­ләре күп очракта очы-очка ялганмый. Шуңа күрә тел культурасы турында уйларга вакытлары да юк. Мин кайвакыт ди-джей­ларны тыңлап барам. Һәм алар­ның сөйләмдәге кимче­лек­ләрен блокнотка теркәп куям. Монда уйланырлык яклар бар.

 

 

– Әлбәттә, барыр идем. Микрофон алдында утырган һәр кеше авазларның, сүзләрнең дөрес әйтелешен белергә тиеш. Логик басымнар дөрес әйтелми. Ни өчен? Бу текстны аңламаудан килә. Акылы камил кешегә логик басым билгеләү авыр эш түгел ләбаса. Радиода алып баручы­ларның төп бәлаләре әнә шул.

 

 

– Бүгенге алып баручылардан нинди ис килә икән? Бәлки без белми торган тәмле чәчәк исе килә торгандыр. Мин бу фикерне “Тәртип FM” радиосына карата да ишеткән идем. Алар бит һәрдаим тыңлаучыларның фикерен җиткереп баралар. “Сезнең радиодан нафталин исе килә”, – дип әйткән иде бер радио тыңлаучы. Нафталин исе – искелек калдыгы, бүгенге заман белән ярашмый торган алып баручылар, тапшырулар дигән сүз. Кемдер, хәзер мондый радиоларны тыңламыйлар, дип әй­тергә тели икән, бик нык ялгыша. Бүген тамашачы нәкъ менә шушы нафталин исенә сусаган. Күпләр бүген машинасында “Тәр­­тип”не тыңлый. Берәүне дә мәҗбүр итмиләр ләбаса. Халкы­бызның моңнарын яңгыратып, ниндидер бер яшәү рәвешенә әверелде. Бүген нафталин исе килмәгән радиолар нәрсәгә күчте? Хәзер алардан җыр яңгырату бушлай түгел. Көн-төн яңгыраган һәрбер җыр артында акча тора. Элек җырлаган өчен гонорар түлиләр иде. Хәзер җырчы үзе түли. Кем акча бирә, аның җыры яңгырый. Әлеге җырлар ике ярым, өч ноталы булырга мөмкин. Әмма тавыш җайлау җиһазлары шулкадәр камил. Теләсә кемнән җырчы ясый. Шуңа күрә тавышсыз җырлау­чылар бик күп хәзер. Алар чын сәнгатьтән бик ерак тора. Нафталин исе килә торган радиодан бүген Гөлсем Сө­ләйма­нова, Усман Әлмиев, Таһир Якупов, Зифа Басыйровалар җырлый. Алар бит кайтып, акча түли алмыйлар. Халык аларны сагынган, бу җырчылар тамашачыга кирәк. Чөнки ке­шенең күңел тибрә­нешләрен, бәгырен­нән ургылып чыккан җырлар алар.

 

 

– Яшь чакта шул юлдан китә яздым. Алабуга культура-агарту училищесында укыдым, баян сыйныфында күпмедер әзерлек алдым. Конкурсларда, концертларда бик актив катнаша идем. Бигрәк тә туган ягым Кукмара төбәгендәге бәйгеләрдә чыгыш ясадым. 1967 елны совет влас­теның илле еллыгына багышлап һәвәскәр җырчылар а­расында конкурс игълан иттеләр. Менә шунда Бөтенроссия бәйге­сенә сайлап алдылар. Җырлау культурасын камилләштерү максатыннан, Казан дәүләт кон­серва­то­риясенә укырга җибәр­деләр. Өч-дүрт ай укыганнан соң җыр һәм бию ансамбленең сәнгать җитәк­чесе Жәвит Котдусов үзенә чакырды. Мин анда җырлаган да, солист та булыр идем. Әмма “Татарстан” радиосында дикторлыкка конкурс игълан иттеләр. Мине тыңладылар һәм диктор итеп эшкә дә алдылар. Радио җитәкчесе: “Син эшлә, өч-дүрт айдан фатир мәсьәләсен хәл итәргә тырышырмын”, – диде. Җәвит абый янына килдем дә: “Мине радиога эшкә алдылар, фатир да бирәбез, диделәр. Сез ничек уйлыйсыз?” – дим. “Фатир да бирәбез дигәч, син анда бар инде”, – диде ул. Дикторлык һөнәре миңа барыбер якынрак иде. Әмма гомер буе җырдан аерылмадым.