АВЫЛ НИГӘ ЭЧӘ?

Редакция почтасына көнгә дистәләгән хат килә. Шулар арасыннан җан авазы белән язылганнарын без тыныч кына укый алмыйбыз. Спас районы Чәчәкле авылыннан язылган хаттагы сүзләрнең ни дәрәҗәдә хаклыгын белергә теләвебез шул якларга юлга кузгалырга мәҗбүр итте.

Барасы юлым Антоновка авылы аша. Авыл уртасында урнашкан берничә кибет тирәли баядан бирле әрле-бирле йөренгәләгән унбишләп ир-атны күзәтеп торырга мәҗ­бүрмен. Кесә­ләрендәге соңгы тиеннәрне йөзенче кат саный-саный кибеттән сыра алып чыгып эчеп йөрүче эш­кә яраклы әлеге типсә тимер өзәрдәй ирләр белән аралашканнан соң да, аларны бу сазлыктан алып чыгу бик авыр булачагын аңладым. Үзләренең генә айнымас хәлгә килү­ләре җитмәгән, башкаларны да шул упкынга өстерәүләре бигрәк тә аяныч бит. Бер авызына кергәч, айнырга ты­рышкан кеше дә икенче стаканны үзе эзләп таба ин­де ул, өстәвенә, үзенә үк аларны сыйларга туры ки­ләчәк. Антоновка авылы тукталышында селкенеп калган сәр­хуш ирләр турында күбрәк белергә теләп:

– Алар да автобус көтә­ләрме? – дип сорыйм Витя абыйдан.

– Нинди автобус! Авылның тегендә-монда сугылып йөрүче исерекләре ул.

– Шулай күпмени алар сездә?

– Бөтен авыл...

– Эш юктыр, шуңа эчә торганнардыр, дип юри генә акламакчы булам.

Әнә шунда "дядя Витя" түзмәде, сүгенеп торып: "Эш­ләргә теләгән кешегә эш табыла ул", – диде.

Авылда эчеп үләләр, дип сөрән салган Чәчәкле авылында гына бер "тере исе­рек"­не күреп булмады. Усал, үткен халык буларак дан алган Чәчәкле кешеләре юк-бар cүзләргә бер-берсен сата торганнардан түгел иде ахрысы. Һәр­хәл­дә, мин очрашып сөй­ләш­кән кешеләрнең берсе дә ак тешен күрсәтеп, тегесе эчә, монысы эчә, дип тормады. Кө­мешкә һәм ясалма аракы сатучыларны да телгә алмадылар. Тик авылда эшсезлекнең зур тизлек белән үсә баруын яшермәде алар. Өй тирәсендә терлек караудан, мал үстереп сатудан тыш, эшкә яраклы 400 дән артык затның кайсысы гына бүген эшле икән? Көн саен эшкә барып кайтмаганда, салкын тирең чыгып, җы­лы ризык ашамаганда, адәм баласында алдагы көнгә ышаныч була микән ул?! Кайбер кешеләрнең психикасы нәкъ менә шуңа көйлән­гән була. Кешенең көн саен барып эшләрлек эше булырга тиеш. Бу уңайдан чәчәк­леләр бик авыр хәлдә калган. Колхоз дигән система 2004 елда рәсми рәвештә таралган саналса да, чынлыкта ул аңа кадәр ике-өч ел элек үк юкка чыккан була инде. Бүген әлеге җирләр "Кызыл Шәрык"та. Фермалар юкка чыккан. Инвестор да егермеләп кешене генә эшле итә алган. Моннан тыш авылда аерым ике кешенең такта яру цехлары эшләп тора, кайберәү­ләр анда эшкә йөри икән. Чә­чәк­ле Ульян өлкәсе бе­лән чик­тәш булганга, бик күп­ләр Димитровград кебек өлкә шә­һәрләренә эшкә йөргән. Әм­ма илдә башланып кит­кән кризис андыйларны кабат авылга кайтарган. Аптыраган ир-атларның күпчелеге эчүгә сабыша. Хәер, авылның моңарчы да үзенең исерекләре булган. Ләкин берәм-берәм эшсез калган кешеләр хисабына аларның саны арта гына бара. Өс­тәвенә, авылда очсызга гына йә көмешкә, йә аракы сатып ятучылар, ягъни идән асты сәүдәсе белән шөгыльләнүчеләр дә бар. Кибеттән аермалы буларак, алар бурычка да биреп тора, кайбе­рәүләрнең раславынча, урлап алып кил­гәннән дә баш тартмый андый алыпсатарлар.

Доллар кушаматы алган, Чәчәклегә беренче АКШ акчасы алып кайтып күрсәткән Флера Әхмәтова егерме елдан артык Грузиядә яшәп кайта. Кайткач, әнисе янә­шәсендә генә йорт җиткереп чыга. Чит­тән алып кайткан капитал җитмәгәнгәдерме, Флера йорт салып маташкан арада самогон ясау, читтән алып кайтып аракы сату белән шөгыльләнә. Бу фактлар авыл советы җирлеге, участок милиционеры тарафыннан да расланды. Берничә мәртәбә аны бу гөнаһы өчен җаваплылыкка да тарталар. Тик хатын гына бу хаталы эшен туктата алмый ахрысы. Һәр­хәлдә, каяндыр без киләсен белгән Флера апа өен бикләп качмас иде.

Аның күршесендә яшәүче Габдуллаҗан Насыйбуллинның да исеме әнә шул кара исемлектә. Үз вакытында бу "самогончылар" хәтта бер-берсен "сату"га да барып җиткән, диделәр. Без килгән­дә аларның да өй­ләрендә йозак булып чыкты, ир белән хатынның Болгарга китеп барулары турындагы сүзләр никадәр дөреслеккә туры килгәндер, әмма нурланып торган мәчет каршысында диярлек яшәгән бу ике хуҗалыкның мондый гаепле эш белән шөгыльләнүләрен аң­лавы гына авыр. Иманны югалттыкмы без, әллә бән­дәнең күз яше, бәддога турында оныттыкмы – әлегә әйтүе кыен. Тик кеше бәхетсезлегендә үз рәхәтеңне булдыру мөмкин түгелдер.

Авылда бу эш белән башка шөгыльләнмиләр, Флера белән Габдуллаҗанның элеккеге мут эшләре онытылып бетте инде ди­сәләр дә, эчкечеләрне котыртып, ясалган исерткеч эчемлекләр сатучы Гүзәл Җиһаншинаны ике атна элек кенә җинаять җа­вап­лы­лыгына тартканнар. Участок инспекторы Вячеслав Булючов белдерүенчә, яшерен рәвештә исерткеч сатучы хатынны махсус билгеләнгән акча белән эләктерәләр. Моңарчы танышлары аша гына товарын шудыручы хатын, ялгышлык белән, ясалган аракыны ышанычсыз кешегә биреп җибәрә. Әнә шулай үзе корган тәбегә килеп төшкәнен сизми дә кала ул. Моңарчы да аның мондый кырын эшләре булгалаган. Ул-бу юк, тындылар ахрысы, тикшерүче-фәлән юк дисә дә, халыкның күзе үткен шул.

Сатып җибәрүчегә бу эш­не эшләү берни тормый ул. Сатып җибәрде, ишеген бикләде дә ятып йоклады? Ә ябылган ишек артында калган шешә аркасында күпме гаилә җимерелә, балалар ятим кала. Бу хакта уйлау өчен әнә шундый хәлдә калырга кирәктер ул. Үзенә кагылган кеше мондый эш белән шөгыльләнә алмас иде. Өй турындагы күл буенда исерек килеш өшеп үлгән 1967 елгы Равил Хуҗиәхмәтовның язмышы аяныч түгелмени? Ник ул гаиләсен саклап кала алмаган, ник ул улының кадерен белмәгән? Ә нигә хәтта аның янында әни­се дә яшәп кала алмаган? Картаеп беткәч, аптыраганнан гомер иткән нигезен ташлап Казанга ки­тәргә мәҗбүр булгандыр ул апа. Югыйсә әти-әнисе аны тәүфыйксыз булсын, исереп йөрсен, тормышының бер рәхәтен дә күрмәсен дип үстермәгәндер бит инде. Авыл советы җирлегендә Равилнең үлемен әллә нинди авыруларга, нә­селдән кил­гән чирләргә бәй­ләп аңлатырга маташсалар да, һәр­кем аны эчеп үлгәнен бик яхшы белә. Моннан унбиш еллар элек ире Равил белән аерылышкан Фәүзия ханым да: "Эчеп үлде Равил", – дип турыдан ярды. Авыл җирлеге башлыгы Әсхәдия Исмәгыйлова да, әллә каушаудан, бер үк сүзен төрлечә белдерә. "Фактлар юк дип әйтә алмыйм. Тик эчәр өчен генә кемгәдер эш­ләп йөрү, яисә ит белән тү­лиләр дию­ләре дөрес түгел. Чөнки Габдуллаҗан кемнән дә булса сөт яисә ит ала алмый, ул үзе күп мал тота, аларны сатарга дип үстерә. Бездә эчмәүчеләр юк дип әйтә алмыйм, эчәләр, яшь­ләр бигрәк тә сыра эчә. Иртән эшкә килгәндә аяк астындагы сыра шешәләрен җыеп арып бетәбез. Көне буе ая­гүрә эчеп йөриләр дип тә әйт­мим. Вячеслав Анатольевич алар белән яхшы шө­гыльлә­нә, кемне дә булса исерек килеш тотса, тыңлап тормый, аңлатмасын төзи, җаваплылыкка тарта. Безгә кереп тә тормый ул, авылның әле бер, әле икенче башында йөреп кенә тора. Эчмиләр дип тә әйтмим. Эчәләр. Мин Җи­һан­шина турында да язганнардыр дип уйлаган идем. Хатны бер үк кеше яза бездә".

– Хикмәт бит хатны кем язуында түгел...

Сүз бер Чәчәкле авылындагы эчүгә генә дә кайтып калмый. Хикмәт кеше гомеренең әрәм узуында. Томаланган аң белән яшәү, һәркөн күз яшенә буылып елаган хатыныңны бөтенләй аңламау, күзләрен тутырып утырган ач балаларыңның сиңа карап торуларын бөтен­ләй күрмәү­дә ич. Эшсезлек тә әнә шул эчүдән килеп чыга. Әнә шундый югалып барган ир-атлар өчен эшсезлек бүген һөнәргә әйләнеп бара. "Бездә халык шуңа күрә үз-үзенә эш таба. Мал-туар асрап көн күрәләр, сөт саталар. Каз-үрдәк, умарта тоталар. Үз­ләрен үзләре туендыралар", – дигән сүзләр колакта эленеп калды. Шулай эшләп китсеннәр иде дә тапкан малларының кадерен белеп яшәсеннәр иде. 280 хуҗалыклы Чәчәкле һәм 50 йортлы Йолдызда кешеләр эчеп югалмасыннар иде дигән уй белән киттем мин. Әмма хаттагы: "Бу хатны сезгә тәмам аптырагач, йө­рәк сыкравына, җан әр­нүенә түзәр хәл калмагач, язарга булдык. ...Спас районының Чәчәкле авылында соңгы елларда бик күп кеше вафат булды. ...Гаилә корырга өлгерми калучылар да байтак. Халык бездә эчеп үлә. Авылда берәр мәетне озатып калган саен күпләр­нең авызыннан: "Шуларның спиртын һәм самогонын эчеп кенә харап булды", – ди­гән сүзләрне ишетәсең. ...Кеше хакына, күз яшьләре исәбенә салынды бу йорт. ...Самогонны бурычка да биреп тора. Эчүчеләр 1000 сумга кадәр бурычка алып тора. Бурычны терлек суелгач ит, башка нәрсә белән түләү­челәр бар. Эчеп баш төзә­тергә акчалары булмаучылар ялланып эш­ләр­гә мәҗ­бүр. ...Көн-төн буе агу сатуны дәвам итәләр", – дигән сүзләр генә баштан чыкмый.