поиск новостей
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
  • 13.04 Яратам! Бетте-китте! Тинчурин театры, 17:00
  • 14.04 Полиционер. Тинчурин театры, 17:00
Бүген кемнәр туган
  • 29 Март
  • Шәкүр - җырчы
  • Рөстәм Абязов - дирижер
  • Илфат Фәйзрахманов - журналист
  • Мөхәммәт Сабиров (1932-2015) - дәүләт эшлеклесе
  • Айгөл Хәйри - җырчы
  • Ринат Хәйретдинов - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
29.07.2014 Җәмгыять

Кушаматың нинди – үзең шундыймы?

Кушаматсыз гына яшәүчеләр сирәктер бу дөньяда. Сорап тормый гына тагалар да куялар аны. Һәм мәңге котылам димә. Үпкәлә, гарьлән, кимсен – башкаларның соңыннан анда бер эше дә юк.

Кушамат димәктән, быел язын гына җитмеш җиде яшен тутырып бакыйлыкка күчкән элекке ут күршебез искә килеп төште әле. Мин үскән вакытларда да, аннан соң да, хатыны, анасы, туганнары өчен Нурмөхәммәт булган ирне, бөтен авыл, сүз берләшкәндәй, Урыс Нурмый дип йөртте. Татар авылында “урыс” булып йөрү җиңел түгел инде ул. Тик затлы, матур һәм яңгырашлы исемне шундый сүзгә алыштырып куюның, әлбәттә инде, сәбәбе дә булмыйча калмый. Армия хезмәтеннән кайткач, кыланып, дембельлеген күр­сә­теп, берара урысча сөйләшеп йөргәннән соң эләккән аңа андый кушамат. Егерме бер яшендә тигәнәк кебек килеп ябышкан да, фани дөнья белән тәмам хушлашканчы тагылып йөргән. Ул гынамы, хушлашкач та, ихтимал, котылмас­тыр әле Нурмөхәммәт абзый ул кушаматыннан. Искә алганда исем­нең пәйгамбәребездән калганын түгел, яңгырашлысын, халык кү­неккәнен сайларлар. Урыны җән­нәттә булсын.

Күршебез генә микән, саный китсәң ул вакыттагы әллә күпме “тагылмалар” хәзер дә хәтердә яши: Көя Вәгыйзь, Әпә Варис, Кештер Фатыйма, Кызыл Миргазиян, Шы­рый Ибрай, Ахмак Зәкәрия, Фырт Фәнис, Аю Муллаян, тагын әллә кемнәр. Күбесе инде гүр ия­ләре, фамилияләре дә онытылып бара, ә менә кушаматлары, кушамат артына яшеренгән төс-кыя­фәтләре, буй-сыннары, хәтта сөйләнгән кайбер сүзләре һаман да истә аларның.

Вәгыйзләр күп алар...


Алда санап киткәннәрне “ачык­лагыч” кушаматлар дияргә булыр иде. Безнең урам Миргазиян абзый, чыннан да, чиртсәң каны чыгардай кызыл чырайлы, Әпә Варис исә һәрчак аз сүзле, мыштымрак, Фырт Фәниснең холкында фыртлык күренеп тора. “Тагылма­”лар­ кеше­нең чын исеме, аты алдын­нан йөри торган өлеше авылдагы бер исем­дәге кешеләрне аеру өчен дә кулланыла. Авылда берничә Миргазиян, берничә Вә­гыйз бар. Сүз иярә сүз чыгып, әң­гәмәдәшләрнең бе­рәрсе: “Кайсы Вәгыйз соң ул?” – дип сораса, икенче­се: “Шул Көя Вә­гыйз ин­де”, – дип ачыклап куя. Чөн­ки әле тагын авылда Бүре Вәгыйз, башка Вәгыйзләр дә бар...

Әйе, кушаматларның төрләре, билгеләнеше, туры килү-килмәве буенча теләгәндә хәтта фәнни хез­мәт язарга да буладыр. Хуҗасына бик төгәл һәм кискен характерис­тика бирә торган кушаматлар бар. Иясенә бер яклап та тәңгәл кил­мәгәннәре дә юк түгел. Кешене шактый түбәнсетә, абруен тәмам юкка чыгара торганнардан алып, “хуҗа” үзе дә күптән ияләшкән, күнеккән, килешкәннәре, хәтта кушаматлы затка чын исемен оныттыра язганнары да булгалый. Сыйныфташыбыз Фәнилгә, белмим ни өчендер, ялгышып та үз исеме белән дәшми идек. Фамилиясе Галимов булгангадырмы, безнең өчен ул һәрчак “Галләм” иде. Әлеге бернәрсәне дә аңлатмаган кушаматка ул үзе дә шул тиклем күнекте, мулла кушкан атын паспортын караганда гына искә төшермәде микән?

Мәктәптәге укытучы абый-апа­ларга карата кайчандыр кулланылган кушаматларны әйтеп, китереп тормыйм. Ул изге затларга булга­н ихтирамым кимер кебек. Шунысын гына белдерәсе килә: алар күпчелек вакытлы һәм аерым бер сыйныф эчендә генә кулланылган, мәктәпне бетергәч үк онытылган сүзләр булдылар. Ә менә институтта чагында, ул вакыттагы утыз яшьлек уңган-булган деканыбызны, соңыннан республика Фәннәр Академиясенең ви­це-президенты дәрәҗәсенә иреш­кән Шамил Чабдаровны (үзе белде микән), гел генә йөгерә-атлый йөргәне өчен, үзара “чаптар” дип аташтыргалый идек. Мондый бәяләмәне кимсетү дип кабул итү турында, миңа калса, сүз дә була алмый. Ниндидер “Чатан Хәсән” түгел бит, терекөмеш кебек тере җитәкче-галим. Кушамат шушы шәхескә безнең ниндидер аерым хөрмәтне аңлатмаса да, факультет башлыгын уңай яктан бәяләүнең бер формасы, рәвеше булды кебек...

Калмык белән Горби арасы

Ярар, алда язганнар яныбыздагы без күреп белгән халык. Кушамат дигәндә әле тагын беркайчан да ансыз яшәмәгән сәясәтчеләр, тарихка күбрәк тагылма исемнәре белән кереп калган шәхесләр дә бетәсе түгел. Кыскасы, кушамат өстенә кушамат. Рим императорларыннан алып Ленинга (“Бабай”, ”Калмык”, “Лукич”), Сталинга (“Коба”, “Усатый”, “Хуҗа”), Хрущевка (“Ку­курузник”, “Хрущ”, “Пеләш шайтан”) барысы да “тамга”лы­лар. Гай Август Германик дигән Рим императорын кем генә ишетте икән? Ә менә Калигуланы бар халык белә. Чынлыкта алар икесе бер үк кеше. Кушамат азгын һәм дә кансыз шушы затның “калиги” дип аталучы күн аяк киемен яратуыннан килеп чыккан дип фаразлана.

Россия тарихындагы Грозный, Долгорукий, Ярослав Мудрый кебекләрнең дә кушамат икәнен бик тәфсиллисе юктыр. Бу яктан иң яңа тарих кызыклырак та әле. Горбачевның “Минеральный секретарь” булганын халыкның күп өлеше бәлки белеп тә бетер­мәгәндер. Аракыны чикләп, йөзем куакларын кистереп, халыкны айнытырга, минераль суга калдырырга тырышуы аркасында туган кушамат ул. Шуңа өстәп тагын “Горбач”, “Горби”, “Тамгалы”. Милек бүлү “остасы” Чубайс – “Тутыккан Толик” (“Ржавый Толик”) – җирәнлегенә төрттерү. “Ваучер” – монысы аңлатмаларсыз да аң­лашыла. Ельцинның бик күп кушаматлары арасыннан (“ЕБН”, “Яйцин”) “Дирижер” дигәнен – Гер­маниядә салмыш баштан хәрби оркестр белән идарә итүдән туганын искә төшерәсе килә. Күпләр әле Ельцин заманындагы финанс министры Лившицны да хәтер­лиләрдер. Аның кушаматы шактый мыскыллырак иде – “Ливчик”. Хәзерге сәясәтчеләр арасында кушаматлар саны буенча абсолют беренчелек, ихтимал, барыбыз да белгән Жириновскийдадыр: “Чиччолина”, “Либералиссимус”, “Клоун”, “Юрист улы”, “Баш либераст”, “Жир”.

Бүгенге Илбашларына да, кушамат дигәндә, аерым мөнәсәбәт. Башкача әйткәндә андый затларга кушаматлар беркайчан да, бер генә дәүләттә дә булмый кала алмый. Тик хикмәт шунда: кайдадыр аны әйтергә, сөйләп йөрергә, кулланырга яраса, кайда – ярамый. Өлкән һәм кече Бушларны заманында “Томана” һәм “Тагын да томанарак” дип “олыладылар”. Матбугатта да яздылар, телеэфирда да ычкындыргаладылар. Тик беркемне дә аның өчен эзәр­лекләмәделәр, бу гамәлдән зурдан кубып проблема ясамадылар, тыймадылар. Бүген исә Обаманы көлеп тә, шаяртып та, үчләшеп тә маймыл рәвешендә сурәтләш-тергәлиләр. Бездә исә моннан 14 ел элек үк гөнаһсыз “Курчаклар” тапшыруын да тыйдылар. Шуңа күрә беренче җитәкчеләребезнең кушаматларын сез сорамагыз, мин әйтмим.

Бабайны барыбыз да белә

Татарстанның элекке һәм бүгенге җитәкчеләренең, югары чиновникларының кушаматлары бик үк мәгълүм түгел. Тик бу хәл әле алар бөтенләй кушаматсыз калганнар дигән сүз дә була алмый. Хакимият коридорларында шыпырт кына йөрергә, кулланылырга мөмкин “тагылмалар” тышка, шул исәптән мәгълүмат чараларына да чыкмый. Бер-берсенә үзара өстәмә исем тагарга яраткан халкыбыз да, бу яктан алганда әллә шөлләп, әллә шунда хөрмәт йөзеннән хакимияткә бик “бәй­ләнми”. Бары “Бабай”ның гына кем икәнен без генә түгел, хәтта Татарстаннан читтә дә беләләр. Әмма ул кушаматтан бигрәк, хөрмәт билгесе дә.

Менә шулай, җәмәгать, Хө­күмәттә кәнәфи билисеңме, Думада утырасыңмы, редакциядә эшлисеңме, авылда фермада тирес чыгарасыңмы, кая барсаң да кара сакалың артыңнан калмый дигән кебек, үзең белгән яки белмәгән кушаматың янәшәңдә йөри, аерылмый. Эшләгән эш­ләреңә, гамәлләреңә, холык-фигылеңә, кыяфәтеңә карап ул бары үзгәрергә, яңалары килеп өстәлергә генә мөмкин.

Бу юлларның авторының да, яшерен-батырын түгел, кушаматлары булгалады. Барысын да язып тору килешмәс, бары берсен, үпкәләтми торганын, ар­миядә хезмәт иткәндәгесен генә атап үтәм. Офицерлар арасында “Шериф” дип йөртәләр иде фәкыйрегезне. Ихтимал, дөрес­лек, гаделлек эзләргә ярату, төпченүләр аркасындадыр. Солдатлар биргәнен белә алмадым, аларныкы бераз борычлырак була, үзара гына әйтелә. Рәсми “кликуха” мыскыллы булмаганлыктан, алай начар дәрә­җәне, гамәлләрне аңлат­маганлыктан, фамилия белән аваздаш та булу сәбәпле, ниндидер кимсенүне инде әйткән дә юк, хәтта бераз гына горурлана да идем кушаматка.

Хөрмәтле газета укучылар! Ә сез үз кушаматыгызны белә­сезме? Белмәсәгез, белергә тырышыгыз. Белеп тору зыян итмәс. Кайбер очракларда үз-үзеңне белүгә, үзеңә читтән карауга тиң ул.  


Наил ШӘРИФУЛЛИН
Ватаным Татарстан
№ 108 | 25.07.2014
Ватаным Татарстан печать

▲ Өскә
 
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»