АЗАТ СӘЙФЕТДИНОВ (БЫЛТЫР) БЕЛӘН ИНТЕРВЬЮ

Азат Сәйфетдинов интернетта Былтыр исеме белән билгеле. Дөнья челтәрендә үзенә кызык өчен генә сайтлар оештырып ята ул. Аның тырышлыгы белән Башкортостан татарлары, аннары Пермь краендагы бардалылар интернетта сәхифәле булдылар. “Татарская рассылка” аша татарларга кагылышлы кызыклы мәгъ­лүматлар, мәкаләләр җибәрүне дә Азат оештырды. Дистәләгән сайтлар булдырган егет ул. Аның татар зиратлары, кабер ташлары турында tashlar.narod.ru сәхифәсе эшли. “LiveJournal.com” да кызыклы блоглар алып бара.

– Азат, бүгенге татар ин­тернеты торышын ничек бәялисең?

– Татар интернеты үсеш­тә, ләкин әллә ни актив түгел. Урыс, чит илләрнеке белән чагыштырганда, эш­ләр сүл­пәнрәк, әлбәттә. 90 нчы елларда бәйсезлек алган элекке союздаш республикаларда, Төрекмәнстаннан кала, интернет үсә. Кызыклы сайт­лар байтак. Милли мәдәният, мәгариф юнәлешендә эшләүче сәхи­фә­ләр игътибарга лаек. Лә­кин анда да урыс телле кулланучылар күбрәк кебек. 

Башкортлар белән чагыштырсак, алар бездән калыша. Сан ягыннан сәхифәләр дә, кулланучылар да азрак. Сыйфат буенча да алдарак барабыз. Интернетта утыручы татар белән башкорт га­дәттә бер-берсен сүгә, мән­фә­гать­ләр бер, шу­ңа да берләшер­гә кирәк.

Чуваш, мариларда эшләр тагын да аянычрак. Чеченнар, ингушларда кызыклы гына милли сайтлар бар, лә­кин халык саны ягыннан әллә ни зур булмаганга күрә, алар­да интернет зур үсеш ал­маган дип саныйм. Ләкин сайтлары исламлашкан. Дини тәгълимат бик күп, динилек миллилекне күмеп китә. Татарларда киресенчә, бу интернетта да чагыла. 

– Римзил Вәлиев безгә биргән интервьюсында, татарлар интернетын актив кулланучылар саны 300 дән артмый, дип борчыла. Баш­калар исә аның белән килешми. Син ничек уйлыйсың?

– Интернет – бүгенге тор­­­мышның көзгесе, җәмгыять нинди, интернет та шундый. Барлык татарлар да дөнья челтәре белән кызыксынмый, көндәлек эшендә кулланмый. Татар телле, мил­­ләт белән кызыксынучан кешеләрнең күпчелегенә интернет һаман ят булып кала бирә. Ә аның белән җенлән­гәннәр татар сайтлары, форумнарында активлык күр­сәт­ми.

Төгәл саннарны атап булмый. Бездә актив өч-дүрт форум бар: tatforum.info, forum.tatar.info, duslar.ru.  Mtss.ru вакытында бик актив иде, ләкин ул да сүлпәнәя ба­ра.

Сан дисәк, vkontakte.ru сайты бар, шаккатам, татар төр­кемнәре үсә дә үсә.  “Вкон­такте татар телендә” дигән төркем барлыкка килде, 7 мең кеше теркәлгән. Да­ими утыручылар саны аз, кү­бесе кергән, теркәлгән һәм бү­тән керми. Анда шул бер үк кешеләр утыра дип уйлыйм.

Ләкин 7 мең кеше үзен татар дип саный икән, бу да ниндидер күрсәткеч. Актив интернет кулланучы, бәлки, 100 яисә 200 кешедер. Римзил Вәлиев сүзләрендә хаклык та бардыр. Актив интернет кулланучыларны иң кызыксындырган темалар – ул тарих, сәясәт.

Һичшиксез, танышу сайтлары популяр. Анда шактый халык утыра, ләкин татарча аралашмый. Шулай да, татарлар бер-берсе белән  таныша, аралаша, татар гаи­ләләре барлыкка килә.

– Социаль челтәр сайтлары хәзер бик популяр. “Вконтакте.ру”, “Одноклассники.ру” дип халык үлә. Ае­рым эшләп килүче интернет сәхифәләргә алар йогынты ясамый калмады. Татар веб-мастерлары сайт­­ларга халык аз керә дип зарлана. Ничек уйлыйсың, социаль челтәр чыннан да милли интернет үсешенә тискәре йогынты ясадымы?

– Аларның йогынтысы булды, әлбәттә. Халык “Вконтакте.ру”га кереп оялады, чөнки бик уңайлы сайт ул. Ке­ше үз төркемен булдыра, үзен веб-мастер итеп хис итә ала. “Булмас.ру” сайтында утыручылар хәзер шул ук исемдә “Вконтакте.ру”да үз төркемнәрен булдырдылар. Әстерханнан дустым Ринат Батыршин Xajitarhan.­narod.ru сайтын ясаган иде. Хәзер аны сатарга мәҗбүр. Ул да моның  сәбәбен “Вконтакте.ру” белән аңлата. Әс­тер­­хан татарлары анда үз­ләре оешкан, бер-берсе бе­лән аралаша. Сайтның кирәге юк булып чыга.

Бу, чын­нан да, татар сайт­ларының үсешен тоткарлый. Лә­кин моны бик үк начар күренеш дип зар еларга кирәкмидер, социаль челтәрләрнең уңай яклары бар. Алар татарларны бер тирәгә туплый, аралаштыра, халык үзара мәгъ­лүмат алыша. Безгә моны үзебезнең файдага куллану гына кирәк. Та­тарча, татарларга тәгаен­лән­гән социаль чел­тәр­ләр дә бар­лыкка килер. Андый бе­рәү бар. “Дуслар.ру” дип атала.

– Кабер ташлары турындагы сәхифәңне нинди максат белән эшләдең?

– Аның максаты гади. Без­нең тарихи биналар җимерек, кулъязмалар бик аз сакланган. Татар зиратлары да – татар тарихы. Туган як, татар шәхесләре, шәҗә­рәләрне өйрәнгәндә алар бик булыша.

Бу эш белән кызыксынуым профессор Марсель Әхмәтҗанов белән аралашудан башланып китте. Материаллар да тупланды, соңыннан шуларны кулланып сайт ясадым. Бу сәхифә аша кызыклы шәхесләр белән таныштым, хәзер чит төбәк­ләрдән материалларны үз­ләре җибәреп торалар. Сә­хифәмдә Әстерхандагы борынгы татар зираты турында фотолар, мәгълүматлар урын алган. Япониядә эми­грациядәге татарларның каберстаны, Пенза, Касыйм зиратлары хакында укып була. Әле яңа гына Лениногорск ягыннан XIV гасырга караган кабер ташларының фотоларын җибәрделәр.

Русиядә урыс зиратлары белән кызыксынучылар шактый, үз оешмалары бар, интернетта да алар бик актив. Ә менә төрки халыкларның зиратлары турында сәхифәләрне әлегә кадәр очратканым юк. Бу проект кызык,  үстерергә кирәк. Аның кыйм­мәте шунда: сайт башка тө­бәкләрдә яшәүче татарларда үзләренең төбәк зиратларына кызыксынуын арт­тырды. Мәсәлән, хәзер Екатеринбургта татар зиратында өмәләр оештыралар. Кешеләр авылларына кайтып, борынгы ташлар, зират күренешләрен фотога төшереп җибәрә башлады. Кайбер кешеләрдә татарларның кабер ташларына кызыксыну уята алдым дип саныйм.

– Сине “Татарская рассылка” аша беләбез. Соңгы арада ул бик сирәк килә. Нәрсәгә бәй­ле бу?

– “Татарская рассылка” 2003 елдан бирле эшли. Эштә интернетны чикли баш­­­­лагач, хезмәттәшләрем үз­ләренә кызыклы булган мәгълүматны туплап җибәрүче “Subscribe.ru” рассылкасын куллана башлады. Мин дә язылдым. Үземә дә шундый рассылка эшләп булмасмы дип өйдә маташып карадым. Татарларга кагылышлы төрле мәгълү­мат җи­бәрергә мөмкин дигән нәти­җәгә килдем. Дуслар һәм танышларга башта җибәреп карадым, аннары берничә көн эчендә абунәчеләр 200 гә кадәр җитте. Кеше саны үскәч, эшли башладым.

Хәзерге вакытта абунәчеләр саны 1200 дән артык. Иң күбе Мәскәү, аннары Казан һәм башка төбәкләр. Чит илләрдәге абунәчеләр  элек­ке союздаш республикалардан, АКШ, Германия, Финляндиядән. Экзотик илләр, хәтта утраулар бар. Бразилия, Сейшель утрауларыннан “Татарская рассылка”га язылучылар бар.

Рассылка урысча, шулай да андагы мәгълүмат тулысынча татарларга кагыла. Татарчаны да эшләп булыр иде, ләкин барлык электрон поч­та да татар хәреф­ләрен укымый, шуның белән авырлыклар тудыра. Шулай да, сирәк булса да, татар материалларын урнаштырам.

Элек “Восточный экс­пресс” газетасының үз сайты юк иде, ләкин татарлар өчен кызыклы мәкаләләр еш бастырды. Татар тарихы, мә­дәнияте, шәхесләр турында кызыклы итеп җиңел тел бе­лән яздылар. Шундагы материалларның кайберләрен күчереп алып, абунәчеләргә җибәрә идем. Кешегә бу кызыклы булды. Ул чакта “Восточный экспресс” мөхәррире Ринат Билалов интернет аша минем белән танышып, тагын да күбрәк материаллар урнаштырырга рөхсәт бирде. Әмма газетаның җитәкчелеге алмашынды, милли темаларга язылган мәкалә­ләр дә азайды һәм үз сайтлары барлыкка килде. Шуңа да аларның материалларын интернетта җибәреп утыруның мәгънә­се, калмады.

“Звезда Поволжья” газетасының рассылкасын да “Татполит.ру” җибәрә. Шуңа да “Татарская рассылка” си­рәгрәк килә башлады. Ләкин бу эшне ташларга җыенмыйм.

– Узган ел интернетта “Алга!” ра­ди­о­­сы эшли башлады. Башта халык бик күп керә иде, хәзер сүлпә­нәй­де кебек. “Татар ра­диосы”н­ дөнья челтәре аша тыңлап була. Аның каравы урыс радиостанцияләре бик күп. Интернетта татар радио һәм видео жанры үсеш алырмы?

– Һичшиксез, бу юнәлеш үсеш алачак. Сәясәт, тарих, милли проблемалар белән кызыксынучылар әллә ни күп түгел, ә җыр, сәнгать, сәхнә кешеләре яңалыклары белән мавыгучылар буа буарлык. Яңа җырларга, клипларга ихтыяҗ зур.

Мин, Казанда яшәүче  татар буларак, татар радиоларын, җырларын тыңлый алам Ә менә чит төбәкләрдә бу проблема. Радионы интернеттан тыңлау бик кулай, шу­ңа да татар радиосы жанры популяр булачак. “Алга!” радиосын да табышлы итәр­гә мөмкин. Музыка, телефоннар өчен рингтоннар сатуны оештырсалар, чыгымнарны каплый алачаклар һәм бераз керем дә булачак. Тагын да зирәкләр башка ысуллар табар дип уйлыйм.

CD дигән әйбер хәзер үлеп бара. Урыс җырларын сатып алу кичәге көн булып санала, кинолар, клипларны интернеттан табалар. Тиздән җырчылар: “Шулкадәр дискымны сатып алдылар!” – дип түгел, ә “Интернетта минем яңа җырны фәлән кеше тыңлап, үзенә күчереп язып алды”, дип мактаначак. Интернет аша җырларны сата башлау­га озак вакыт калмады дип уйлыйм. Шул ук видеолар. “Youtub.com”ны чит ил татарлары бик актив куллана, анда алар татар клипларын урнаштыра, мәгълү­матлар, телефон камерасына төшер­гән төрле татар җыеннары видеосын урнаштыра. Бездә бу юнәлеш әле үсмәгән, ләкин бу вакытлыча күренеш. Һәр кеше интернетны куллана башласа, бу жанрлар үсәчәк.

– Бездә интернет башка төбәкләргә караганда кыйммәтрәк. Мәсәлән,  Мәс­кәү белән чагыштырганда, интернет Татарстан кулланучылары өчен бик чыгымлы.

– Әлбәттә, хаклар арзанайса, татар интернеты гына түгел, гомумән интернет үсеш алачак. Дәүләт программасы буенча авыл мәк­тәпләрендә компьютерларны интернетка тоташтырдылар, ләкин тизлеге начар, ди­ләр. Шулай да, мәктәпкә интернет кертү ул фәлән җир­­дә дөнья челтәрен кулланучылар артты дигән сүз түгел. Авылның һәр йортында интернетны куллану мөм­кин­леге булса, милли интернет үсәчәк, татар сайтлары да артачак.

Бездә бәя­ләр чыннан да зуррак. Ләкин конкуренция аны төшерә­чәк. Татарстанда хә­зер чит тө­бәк­ләрдәге “Дом.­ру”, “Голден телеком” эшли башлады.

– Син дә башка татар веб-мастерлары кебек Татарстанның үз доменын булдыру яклы. Бу фикер­дән кире кайтмадыңмы әле?

– Домен булгач, татарча сайтлар 10, 100 тапкырга үсәчәк дигән сүз түгел. Милли доменсыз яшәргә мөм­кин, әлбәттә. Ләкин мин Татарстанны яратучы һәм аны алдынгы илләр рәтендә кү­рергә теләүче гади бер кеше. 

Домен – Татарстан дәрә­җәсенең бер күрсәткече. Дөнья аренасында републиканың нинди урын биләвен әйтеп тора. Домен ул фәлән сайт фәлән дәү­ләтнеке ди­гән­не генә аңлатмый. АКШның кайбер штатлары да үз доменнарын терки. Русия дә үзенә тагын “rf” дигән домен ала. Аны хәтта кирилл хәрефләре белән язып булачак. Универсиада үткәрәбез дип мактанабыз, зур чара алдыннан сайтларны үз доменыбыз белән теркәсәк, безгә бонус булыр иде. Чит ил кешеләре алдында үзебезне күрсәтү өчен менә дигән форсат. Домен татарга табыш китерә ала. Монда бернинди сәяси сепаратизм юк.