20.02.2014 Милләт
Туган тел – куштырнак эчендә...
Тел – кешеләр иҗат иткән иң бөек казанышларның берсе. Телдән башка кешелек җәмгыяте барлыкка да килә, хәзерге дәрәҗәсенә ирешә дә алмаган булыр иде. Күп галимнәр халыкның теле белән рухи халәтендә генеалогик һәм тарихи бәйләнеш бар дип һәм һәр халыкның теле – бөтен дөнья җәмгыятенең бердәнбер хәзинәсе, дип саныйлар.
Бу мәсьәләдә бөек рус педагогы К.Ушинский: “Халыкның теле – аның рухи тормышындагы иң күркәм, беркайчан да сулмый, мәңге яшәреп тора торган гөлчәчәге. Телдә бөтен халык һәм аның бөтен Ватаны рухландырыла”, – ди. “Халык өчен аның бик борынгы бабаларының чиксез күпсанлы буыннары иҗат иткән мирасын (туган телен – Р.Ю.) тартып алырга омтылудан да зуррак җәбер-золым юктыр...”. Менә шуңа күрә колонизаторларның барысы да беренче чиратта үзләренә буйсындырылган халыкларның телләренә каршы көрәшкән, ә җирле халыклар туган телләрен, традицияләрен һәм милли бәйсезлекләрен төрле чаралар белән саклап калырга тырышканнар. Россия империясенең күп гасырлык колониаль сәясәте дә шундый булган: аның барлык мәгариф министрлары да диярлек, бигрәк тә Д.А.Толстой һәм А.А.Шварц: “Руслардан башка барлык халыкларга да белем бирүнең ахыргы максаты – аларны руслаштыру һәм рус халкына кушу”, – дип санаганнар.
Бүген Россия Федерациясенең “Бер тел, бер дин, бер халык – россиялеләр” дигән империячел идея таратучы күп кенә җитәкчеләрнең башларында шул ук царизм идеологиясе хөкем сөрә. Соңгы елларда Россия властьлары милләтләрнең халыкара тел хокукларын да санга сукмый, Россия Федерациясе Конституциясенең таләпләре белән дә исәпләшми торган берничә закон чыгарды. Болар – мәктәп программаларын нан милли компонентларны алып ташлау, бердәм дәүләт имтиханнарын милли мәктәпләрдә рус телендә генә тапшыру турындагы законнар, мәктәпләрдә милли телләр һәм әдәбиятлар укыту стандартларын, программаларын һәм дәреслекләрен Россия мәгариф министрлыгы рөхсәте белән генә чыгару турындагы фәрман. Россия дәүләте тарафыннан күрелгән мондый чаралар, һичшиксез, милли телләрнең һәм милли культураларның көннән-көн кими һәм ахыргы исәптә бетә баруына китерәчәк.
Башка халыкларның яшәешенә һәм прогрессына каршы юнәлтелгән сәясәтнең тискәре нәтиҗәләре безнең республикада инде хәзер үк үзен сиздерә башлады. Мәктәпләрдә татар теле һәм әдәбиятын өйрәнү белән кызыксыну кими һәм укучыларның бу фәннәрдән белемнәре түбәнәя. Шәһәрләрдәге татар мәктәпләрендә укучылар азая бара, югары уку йортларындагы татар теле һәм әдәбияты бүлекләренә укырга керүчеләр саны елдан-ел кими. Татар теленең кулланылу мәйданы тарая һәм сыйфаты да түбәнәя бара.
Татарстан шәһәрләрендә яшәүче татар яшьләренең 60 проценттан күбрәге туган телләрен начар белә яки бөтенләй белми дигән мәгълүмат бар.
Соңгы елларда Халыкара туган тел көнен билгеләп үтү безнең республикада да гадәткә керә бара. Бу уңайдан әлеге язмада телебезне саклау, өйрәнү һәм куллануга кагылышлы кайбер фикерләр белдереп китү урынлы булыр. Туган телебезнең дәрәҗәсен күтәрү өчен ниләр эшләргә кирәк соң?
Беренчедән, Россия Конституциясенең “Россия Федерациясе үзенең барлык халыкларына да туган телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү хокукын гарантияли” дигән 68нче статьясына, шулай ук Татарстан Конституциясенә һәм Татарстан халыклары телләре турындагы законга нигезләнеп, соңгы елларда Россия хөкүмәтенең татар телен өйрәнүне һәм куллануны чикли торган законнарына һәм күрсәтмәләренә үзгәреш кертүенә ирешеп, телебезне саклау, өйрәнү һәм үстерүне яхшырту өчен конкрет чаралар күрергә кирәк.
Бу бурычны гамәлгә ашыру эшенең башында Татарстанның парламенты – Дәүләт Советы торырга тиеш: аның төп вазыйфасы – республика халкы өчен әһәмиятле законнар чыгарып, аларның хөкүмәт тарафыннан үтәлүенә ирешү.
Беренче чиратта татар мәктәпләрен тәмамлаучылардан чыгарылыш имтиханнарын рус телендә тапшыру турындагы хурлыклы күрсәтмәдән котылу зарур. Татар мәктәпләрендә ничек укыту, нинди имтиханнар бирү һәм башка гамәлләр башкару тәртибен билгеләү – Татарстан Мәгариф министрлыгы вазыйфасы. Милли мәктәпләрдә нинди телдә укыту һәм туган телләрне ничек өйрәтү Мәскәү карамагындагы эш булырга тиеш түгел. Татар мәктәбен тәмамлаучы егет һәм кызлар, башка фәннәрне, шул исәптән рус телен дә, яхшы белү белән беррәттән, туган телләрен дә яхшы итеп үзләштергән булырга һәм бу белемнәрен чыгарылыш дәүләт имтиханнарында күрсәтергә тиеш.
Татар мәктәпләренең дәрәҗәсен күтәрү – Татарстан җитәкчеләренең, Мәгариф министрлыгының изге бурычларыннан берсе. Соңгы елларда Татарстан Президенты һәм мәгариф министры тарафыннан балаларга татар телен өйрәтүгә игътибар берникадәр артты кебек. Бу – куандыра торган хәл. Әмма татарларның туган телләрен камил белүләренә ирешү өчен, җитди чаралар күрәсе бар әле.
Сер түгел: совет власте елларында да, аннан соңгы чорда да мәктәпләрдә татар телен һәм әдәбиятын укытуга игътибар һәрвакыт башка фәннәрне укытуга бирелгәннән кимрәк булып килде. Татарстан республикасындагы уку йортларында татар телен һәм әдәбиятын укыту беренче пландагы эш, изге гамәл булырга тиеш ләбаса. Безнең телебез – татар халкының, татар милләтенең беренче билгесе бит ул.
Татар мәктәпләренә укучылар күбрәк килсен, беренче сыйныфка конкурс белән керә торган булсын дисәк, алар биналарының төзеклеге, матурлыгы, уңайлылыгы, уку җиһазларының муллыгы, укытучыларның уңганлыгы, осталыгы белән дә иң алдынгылардан булырга, Казан шәһәрендәге 12нче кызлар гимназиясендәге кебек яхшы спорт заллары, йөзү бассейннары һәм башка күркәм сыйфатлары булырга тиеш.
Яшь буынга туган телебезне өйрәтү эшендә тиешле югары нәтиҗәләргә ирешү өчен, хәзер бик әһәмиятле бер шартны үтәү – тел укыту һәм өйрәтүнең заманча дөрес методларын һәм алымнарын куллану зарур. Бу мәсьәләдә Татарстан мәктәпләрендә – тел өйрәтүне бик нык тоткарлый торган бер җитди проблема бар. Бу – мәктәптә татар телен, нигездә, күптәнге традицион метод – беренче чиратта телнең грамматик төзелешен өйрәтү, кагыйдәләр ятлату, күнегүләр эшләтү методы белән укыту. Мондый метод белән мавыгып, телнең практик кулланылышы үзенчәлекләрен үзләштерүгә игътибарны киметү – укучыларга туган телләрендә тиешле дәрәҗәдә матур, аһәңле, иркен, ачык аңлаешлы, дөрес итеп сөйләргә һәм язарга өйрәтүгә комачаулый. Бу күренеш татар мәктәпләрендә укучыларга туган телләрен укытуга да, рус мәктәпләрендә татар теле өйрәтүгә дә хас.
Мондый парадоксаль күренешнең төп сәбәбе укыту программаларының, дәреслекләрнең һәм укытуның коммуникатив методка – телне практик яктан аралашу чарасы буларак кулланырга өйрәтү методына нигезләнгән булмавы. Ситуациянең нормаль түгеллеген күрү өчен рус мәктәпләренә атап чыгарылган татар теле дәреслекләренә күз салу гына да җитә. Алардагы теоретик материалларның, күнегүләрнең һәм биремнәрнең катлаулылыгына һәм күплегенә таң каласың. Өйгә бирелгән эшләрнең күбесенчә укучыларның ата-аналары, әби-бабалары, туган-тумачалары һәм күрше-күләннәре тарафыннан башкарылып килгәнлеге күптән инде беркем өчен дә сер түгел.
Татар телен болай куштырнаклар эчендә укыту һәм өйрәтү исә тиешле мәгариф органнарының, бәлки, кайбер республика җитәкчеләренең дә бу проблемага тиешле игътибар бирмәүләреннән киләдер.