Чәнечкеле тимерчыбык артында... ак мәктәп (ФОТО)

Бинаны уратып алган чәнечкеле тимерчыбык тирбәлеше, җан күзәнәкләренә кадалгандай, тәнне чемердәтеп ала. Суд карары белән җинаятьче дип табылган, ирегеннән мәхрүм ителгән 14-18 яшьлек алтмышлап малай бикләнгәнлектән, аның калын ишекләре дә шыгырдап кына ачыла.

Иминлекне кайгыртучы тимер эзләгеч гәүдәне капшап-тикшереп чыккач, белгән догаларны укый-укый, шомлы киртәләр аша дүрт тапкыр узарга туры килә. Төрмәнең ишегалды да, азатлыкның чикләнүен искәртеп, рәшәткәләр-каймалар белән уратылган. Татарстанның төрле районнарыннан сак астында китерелгән яшүсмерләрнең өсләрендәге сырма бишмәтләре, бүрекләре, чалбарлары да нәкъ моңарчы киноларда күргән тоткыннар киеме кебек. Күлмәкләренең түшләренә исем-фамилияләре язылу да хак. Бу – күпләр: “Дуска түгел дошманга да монда эләгергә язмасын!” – дигән теләктә торган колония.

Хәзер рәттән утыртмыйлар

Казанның тәрбия колониясе, эшкә беренчеләрдән булып Башкортстаннан гаиләсе белән килүче педагог Флюра Белова әйтүенчә, 1972 елда ачыла. Пермь, Коми, Ульяновск өлкәләреннән, Татарстан Республикасыннан 800ләп(!) тоткынны кабул итә. Алар 7 отрядка берләшә. Мондагы мәктәптә белем алалар.

Җинаятьчеләр арасында, шул чорның йөрәк тибешен чагылдырып, явыз башкисәрләр белән бергә, вак-төяк өчен гаепләнүчеләр дә була. Араларында спекулянтлык өчен дә, колхоз кырыннан бер капчык бәрәңге урлаганы өчен дә, хәтта күрше базыннан тозланган кыяр банкасы эләктерүчеләр дә каты җәзага тартылып, чәнечкеле тимерчыбык артына озатыла.

Фермадан өч алюминий фляга чәлдерүче Марат әнә тоткынлыкта “Сыер савучы” дип йөртелгән...

XXI гасыр башында исә тәрбия колонияләре, төрмәләр яшьлек шаярулары тайгак юлга керткән егетләр белән шыплап тулгач, ил җитәкчелеге уйга калган. Закон иҗат итүче депутатлар да җәзаны җинаять катылыгына карап бирү турында мәсьәлә күтәргән. Нәтиҗәдә Җинаять кодексындагы маддәләр йомшара төшкән.

Колониянең тәрбия бүлеге башлыгы Андрей Никонов белдергәнчә, хәзер малайларны вак-төяк өчен хөкем итмиләр. Балаларның тәрбиясезлеге өчен әти-әниләр дә җавап тота. Шул рәвешле тәртип бозучыларга төзәлергә мөмкинлек бирелә. Нәтиҗәдә тәрбия колонияләре малайлар белән шыплап тутырылмый. Казанда, мәсәлән, чәнечкеле тимерчыбык артында 14-18 яшьлек 60лап укучы тәрбияләнә.

Алар арасында Яшел Үзәннән Рәшит тә бар. Ул, әтисе “хакын хаклап”, 3 ай да 11 көнгә читлеккә эләгә. Малай гаилә башлыгының эш урыныннан тиешле акча алмавына бик борчыла. Оешма җитәкчесе, юк-бар сәбәп табып, аны берничә тапкыр борып чыгара бит. Вәгъдә сүзен дә бирми. Аптырагач, әти белән ул рәнҗетүче янына икәүләп бара. Үсмер, алдакчыны акылга утыртырга теләп, документларга кул суза. Ахыр чиктә чит кешенең милкен урлауда гаепләнә.

Казаннан 15 яшьлек Мохтар төркем йогынтысына эләгә. Кечкенә, ябык, тешсез, тотлыгучы, әмма тирә-юньдәгеләрне куркытып торучы бер “башкисәрнең” аракы белән сыйлавыннан соң акылын югалта. “Көтүлек хисе”нә бирелеп, өенә кайтып килүче бер гаепсез агайга ябырыла. Нәтиҗәдә аңа аңлы рәвештә кеше сәламәтлегенә зыян китерүдә гаеп белдерелә.

Беркатлылар, акчага кызыгып, наркотикны законсыз саклау һәм таратуга тартыла. Югыйсә, Андрейның мондый мохтаҗлыгы да юк. Тамагы тук, өсте бөтен. Әмма азгын күңелгә бу гына җитми. Ә нәфесләнүнең ахыры, читлеккә ябылган кош сыман, тәрбия колониясенә китерелү белән төгәлләнә...

Билгеле, моңарчы авыл, яки шәһәр мәктәбендә укып йөрүче малай кулга алынуны, судта хөкем ителүне, җинаятьче дип танылуны, гаиләсеннән аерылуны җиңел генә кичерми. Шомлы аулакта тынып-уйчанланып кала. Өч айга бер тапкыр бирелүче күрешү көнен, якыннары янәшәсенә сыенырга теләп, зарыгып көтә.

1986 елдан директор булып Флюра Белова искәрткәнчә, мондый халәт, малай никадәр генә сер бирмәскә тырышса да, барыбер сизелә.

Арада эчкечелеккә башы-аягы белән чумган, сукбайга әйләнгән әти-әни малайлары да бар. Тик шулай да алар үзләрен дөньяга китерүче якыннарының яманатын сатуны өнәмиләр. Кемдер болай да төзәлмәүче җан ярасына кагылса, аңа үпкәлиләр. Ә үзләре вакыт-вакыт тынып та калалар. Кычкырып әйтмичә генә: “Моннан чыккач кая барырмын икән?” – дип уфтаналар. Ярый ла шундый чакта итагатьле, нык ихтыярлы, гүзәл холыклы кыз белән танышсалар. Казаннан Мәгъсүм Зиннуровның әнә бу яктан бәхете булган. Бухгалтер Нурфия белән гаилә коргач, күк капусы ачылган. Фатирлары бар. Шәхси автомобильдә җилдерәләр. Малай белән кызлары кояш кебек балкып тора. Мәгъсүм, гаилә бөтенлеген кайгыртып, вахта ысулы белән еракка барып эшли. Күз генә тимәсен, аларның тормышлары түгәрәк. Их, хаталанган малайларны упкыннан йолкып алырга Нурфия кебек кызлар күбрәк булса икән?!

Парта артында җинаятьче түгел, укучы утыра

Монда утыз елдан артык эшләүче, дәресләрне башка мәктәпләрдәге кебек гомуми программалар белән алып баручы ун укытучы 7-12 класста белем алучы малайларга җинаять тарихын искә төшерүнең мәгънәсезлек икәненә дә яхшы төшенгән. Үткәндәге караңгылык онытылырга тиеш. Чөнки парта артында, кеше үтерүе мәгълүм булса да, җинаятьче түгел, укучы утыра. Кемдер беренче мәртәбә аракы эчкәч “батырайган” икән, төркемнең язылмаган канунына буйсынып явызланган икән, ниндидер бәдбәхетнең мәкер тозагына эләккән икән, аңа моннан котылырга ярдәм итәргә кирәк. Әле барысы да югалмаган.

Колониядә фәкать шушы югарылыкка күтәрелеп фикер йөртергә сәләтле мөгаллим генә эшли ала. Ул, шулай ук, курку хисен дә җиңәрлек булсын. Әгәр күңелендә: “Каршыдагы җинаятьчеләр белән нишләп бетәрмен икән?” – дигән хәвефле уй яралса, өстәмә хезмәт хакына кызыгып кына чәнечкеле тимерчыбык артындагы мәктәпкә килмәве хәерле. Моны үзенчәлекле укучы бик тиз тоя, үзен тиң күрмәүче бик тиз “чыгырыннан чыгара”.

Колония укучысы хөрмәткә төрелгән таләпчәнлекне үз итә. Кычкырып, мәсхәрәләп кенә аны җиңеп булмый. Ул кирәк чакта бергә-бер калып ачыктан-ачык сөйләшүгә мохтаҗ. Әгәр дулкынлануны, усаллыкны, кирелекне, киеренкелекне болай гына җиңеп булмаса, ул чакта психологка мөрәҗәгать итәсең инде. Шуннан ул холыкны тиешле эзгә төшерү эшенә кушыла.

Колония мәктәбе белән танышканда, укытучылар белән сөйләшкәндә, классларда малайлар белән очрашканда, барысы да әйбәт кебек. Белем йорты иркен, якты, җылы. Китаплар, күргәзмә әсбаплар җитәрлек. Өстәмә әдәбият белән кызыксынучылар өчен китапханә дә эшли.

Төшкә кадәр җитештерү училищесы ишекләре дә ачык. Осталар, кемнең нинди шөгыльне үз итүен өйрәнеп, малайларны столярлык һәм автослесарьлык, электрон-хисаплау машиналары операторы һөнәренә өйрәтәләр.

Ашханәдә дә ризыкны бик тәмле пешерәләр. Иртән, төш вакытта һәм кичен, теләкне истә тотып, сайлап алу мөмкинлеге биреп, икешәр төрле аш-су тәкъдим итәләр.

Колонияне тәрбия үзәгенә әйләндерүне максат итеп, Европа тәҗрибәсен гамәлгә кертеп, тулай торакта яшәүчеләрне дә 2-4шәр кешеле бүлмәләргә күчерергә җыеналар.

 Болай карап торышка барысы да әйбәт кебек. Әмма, өйдәге шикелле, монда:

“Тагын биш кенә минут ятып торыйм инде?” – дип наянлана алмыйсың. Урамга да теләсә кайсы вакытта чыгарга рөхсәт юк. Кызың белән култыклашып кинога бару да хыялда гына кала. Саф һавада йөргәндә дә, янәшәдәге урманга юл ялгый алмагач, ирекнең кысылуы сизелә. Иң якын кешеңнең дөньядан китүе билгеле булса да, моннан туган йортыңа аны соңгы юлга озатырга кайта алмыйсың. Кулларга, тәннең башка өлешләренә бетмәслек итеп төшерелгән рәсемнәр дә, хаталанган чакның шәүләсе сыман, гел үзең белән йөри. Директорның укыту эшләре буенча урынбасары Илсөя Зиннәтуллина ихлас күңелдән әйткәнчә, тәрбияләү колониясенең ялтыравыклы диварларына бал ягылмаган шул. Туган җирле, газиз өйле, әти-әниле ирекле тормыш өзелеп сагындыра.

Тәрбияне ничек оештырырга?

Виталий Минин, тәрбия колониясе башлыгы, эчке хезмәт полковнигы:

 - Өч бала әтисе буларак, хаталанып колониягә эләккән 14-18 яшьлек малайларга, егетләргә тормышта үз урыннарын табарга булышасы килә. Моны күздә тотып, Европа илләрендәге кебек, эшчәнлегебезне өй шартларына охшаш тәрбия үзәкләре тәртибендә оештырабыз. Төрмә тупаслыгыннан ерагаеп, тәрбия үзәгендәге дустанә аңлашуга өстенлек бирәбез. Хәрәкәтләнүдә генә чикләү бар. Көн тәртибендә катгыйлык саклана. Әмма бездән иреккә чыккан егетләрнең элекке мохиткә кайтып төшүләре, күзәтүләр күрсәткәнчә, хәлне кабат катлауландыра. 18 яшь тулган малайларның, җәзаны үтәп бетерү өчен, бездән өлкәннәр янына, гомуми тәртиптәге төрмәләргә күчерелүләре дә файдага түгел. Берничә дистә ел ирекләреннән мәхрүм ителүчеләр яшьләрнең башларыннан сыйпап кына тормыйлар. Нәтиҗәдә яңа төр җинаятьләр баш калкыта.

Татьяна Арзамацева, махсус психолог:

- Колониядә тәрбияләнүчеләр килүчеләрне елмаеп-көлеп каршылый белсәләр дә, матур гына саубуллашып калсалар да, күңелләрдә “бураннар уйнаган” чаклар да була. Хөкем ителүчеләрне яңа шартларга күнектерүдә кичектергесез ярдәм күрсәтү сорала. Аларга, тәрбиячеләр, укытучылар, хезмәткәрләр белән бергәләп, низагсыз яшәү үзенчәлекләре өйрәтелә. Усаллыкны, хисчәнлекне киметү юллары күрсәтелә. Киеренке хәлләр килеп чыкканда, үз-үзеңне кулда тоту ысуллары эшкә җигелә. Моңа ирешү өчен шәхси әңгәмәләр, әти-әниләр белән очрашулар, аерым очракларга кагылышлы эшлекле уеннар, күмәк рәвештәге аралашулар оештырыла.

Казанның “Ышаныч” үзәге белән дә элемтәбез нык.

Флюра Белова, мәктәп директоры:

- Иреккә чыккач, малайларны-егетләрне эшкә кабул итәрләрме? Бу турыда ныклап уйланырга кирәк. Әти-әниләрнең иртәдән кичкә кадәр эштә булып, балаларын көн буе күрмәүләре дә юньлегә илтми. Аерылышып: “Яртышар-яртышар калдык без нишләргә?” – диюче гаиләләрдә дә тотрыклылык югала. Җәмгыятьтәге тигезсезлек тә байлар белән ярлылар арасында каршылык китереп чыгара. Болар – ил күләмендә хәл ителергә тиешле мәсьәләләр.

1

2

3

4

5

6

Сабина ВАХИТОВА фотолары