Ватаным Татарстанга кайту... (Мөхәммәт Мәһдиевнең улы Искәндәр Мәһдиев белән әңгәмә) (ФОТО)

Редакциягә Мөхәммәт Мәһди­ев килеп керде. Чыннан да шулай, аның нәкъ ир уртасы чагы. Үтемле карашы, тавыш тембры, сөйләү манерасы – барысы да атасыныкы икән. Сүзебез күренекле әдипнең улы Искәндәр Мәһдиев турында. Ул кызы белән Америкадан кайткан һәм милләтнең сулышын тояр өчен газета-журнал редакцияләренә кунакка килгән. Дөресен әйтик, Искәндәр Мәһдиевнең фикер­ләре сискәндерә, кайберләрен кабул итәсе килми, әмма ул сүзләрендә хаклык барлыгына ышандыра белә.

– Сез бүлмәгә килеп кер­гәннән бирле як-ягыгызга каранасыз. Нәрсә тикшерәсез соң?

– Менә бу кабельләрнең үткә­релешен. Яхшы эшләнмәгән, билгеле, ләкин түзәрлек. Мин кабельщик булып эшләдем.

– КДУның филология бүле­ген тәмамлаган югары белемле кабельщик... Студент тормышын сагынасызмы?

– Булыштыргалый. Ә менә хәрби хезмәт турында кичкә кадәр сөйли алам. Повестка тотып медкомиссия үтүләр генә дә маҗаралы булды. Беренче курсны тәмам­лагач Төньяк флотка алындым. Соңга калуның сәбәбе шул: берничә тапкыр комиссия үтәргә туры килде.

– Туктагыз әле, студент ир­кенлегеннән армиягә үзегез теләп киттегезме?

– Ул чагында да, хәзер дә теләгән кеше армиягә бара, те­ләгәне кала иде. Ә мин – теләдем. Әти минем диңгезче булуымны теләде. Диңгезчеләр кебек салкын суда коендырды, майкасыз йоклатты, физзарядка ясат­ты, гантель күтәрттерде. Мине шулай үстерде, үстерде дә, шул арада армиягә яраклылыкны тик­шер­тергә, приписное свидетельство алырга вакыт җитте. Бу хәрби билетка кадәр бирелә торган беренче документ була инде. Үттем, документны ачып карасам, "химия гаскәрләрендә хез­мәт итәргә ярак­лы" дип язылган. Әни ул елларда КазхимНИИда эшли иде. Аларның ярым­хәр­би институты Компрессорлар за­воды янында урнашкан иде. Шунда озак еллар эшләү дәве­рендә берничә мәртәбә агуланып, хас­таханәдә ятып чыккан. Әни өйдә баш күтәрде. “Җибәр­мим, теләсә нәрсә булсын, ләкин химвойска булмасын. Әнә стройбатка барсын”, – диде ул. Бусына мин каршы. Ике ел көрәк тотып Ватанны сакларга мин кем, бакчачымы әллә? Шуннан әти, Совет районы комиссариаты белән сөйләшеп, мине янә медкомиссия үтәргә җибәрде. Үттем, документны ачсам – "эчке гаскәрләр" диелгән. Моны бел­гәч, әти сикереп үк торды. "Мин аларны күралмыйм. Алар – төр­мә сакчылары. Атам ГУЛАГта үл­гән", – дип кызды. Ул вакытта әле без халык дошманы ярлыгы тагылган бабабызның атып үте­релгәнен белми идек. Шунда әти Язучылар берлеге билетын алып, дипломатына китабын салып, хәр­би комиссариатка китте. Военком подполковник Закиров аны кабул итә һәм “улымның флотта хезмәт итүен телим” ди­гән теләген ишеткәч, бик гаҗәп­ләнә. Ул запастагы капитан-лей­тенант Мәһдиевне ишеге янына алып килеп, аңарга чиратта утыручы күкрәкләренә орден-ме­даль таккан ветераннарны күр­сәтә. "Көненә кимендә унбиш ветеранны кабул итәм һәм алар­ның оныкларын армия­дән алып калу турындагы гозер­ләрен тыңлыйм. Мин аларга каршы килә алмыйм, чөнки ветераннар – минем өчен авторитет. Ә сез улыгызны флотка җибәрү­ләрен сорыйсыз. Анда бит өч ел хезмәт итәсе!" – ди. Озын сүзнең кыскасы, мин Североморскка эләгәм. Монда – "экипаж"да кем­нәрдер ике елга диңгез буе яр хезмәтенә, кемнәрдер өч елга флотка эләгә. Миңа беренчесе чыкты. Ничек итсәм иттем, диңгез буенда хезмәт итүдән баш тартып, өч еллык флот хезмәтенә алындым. Ике елны өч елга алыштыруыгызны үтенәм, дип медкомиссия рәисенә мөрәҗә­гать иткәч, ул миңа шундый итеп карады, аның карашын 28 елдан соң да оныта алмыйм.

– Америкада хәрби хезмәт­кә, хәрбиләргә мөнәсәбәт ничек?

– Капма-каршы. Анда аларга хөкүмәт тарафыннан да, гади халык ягыннан да хөрмәт күр­сә­телә. Бездә хәрбиләр, эчке эшләр органнарының хезмәткәрләре надан, пычрак, хезмәтен начар башкаручы, ришвәтчеләр дигән караш яши. Армия мокытлар өчен, акыллы кеше армиягә бармый – бусы да Русия халкы фикере. Мондый мөнәсәбәт Хрущев җепшек­леген­дә башланды. Без шулкадәр "җебе­дек" ки, армия абруен бөтен­ләй югалтты. Моңа зыялылар, журналистлар, надан аналар да шактый тырышты. 80 нче елларда армияне какшатуны аналар комитетлары башлады да инде.

– Балык башыннан чери бит. Сәяси уеннар аркасында балалары табутларда кайткач, аналар нишләргә тиеш иде соң?

– Дөрес, какшау югарыдан да килә. Әмма халык та нык тырышты. Армия “карачкы”га әйләнде. Безнең заманда начар укысаң, ПТУга эләгәсең дип куркыталар иде, хәзер инде, соңгы утыз елда, армиягә барасың дип өркетәләр. Ә бит армия халык мәхәббәтенә лаек булырга тиеш. Милициягә (полициягә) дә шулай ук ярдәм кирәк. Хәрби көчләре, полициясе нык булмаган дәүләт озак яши алмый. Андый дәүләтне эшләре тәртиптә булган илләр чәйнәп йота.

– Ә "кайнар нокта"га ничек эләктегез?

– Чечняга Эчке эшләр минис­трлыгының секретариаты эшен­нән "ял итәр" өчен үз теләгем белән киттем. Миңа барысын да үз күзләрем белән күрергә кирәк иде.

– Һәм нәрсәләр күрдегез соң?

– 2001 елның 17 сентябре. Гудермес каласына 300 кешелек бандитлар чирүе һөҗүм итте. Аларның сугыш кораллары гына түгел, күчмә госпитальләренә ка­дәр булган, диделәр. Аларның максаты – безне бетерү иде. Ир­тәнге алтыда атыш башланды. Безнең отряд Петербург каласы отряды белән берләшеп безнең юнәлештәге һөҗүмне туктатып калды. Күз алдына китерәсезме, урамда – Сталинград. Пулялар сызгыра, гранаталар шартлый, безнең группа боеприпас күтә­реп, урамнар буйлап йөгерә. Ә кич белән телевизордан генерал Баранов: "Боевикларның кеч­ке­нә генә төркеме бүген Гудермес­ка бәреп керергә теләде. Без уртак көч белән аларны шәһәр­дән куып чыгардык. Калада хәзер кибетләр, театрлар, мунчалар эшли", – дип сөйләде. Төркем түгел, ул тулы бер батальон иде! Ә бит шәһәрдә алар турында белгән­нәр! Чөнки ун көн кала кибетләр бикләнде. Җиде көн кала базарлар бушап калды. Ә ике көн кала Гудермес үле шәһәргә әйләнде.

– Сез Чечняда чакта кызыгыз Мәрьям туган. Исеме матур, кем куйды?

– Бу турыда хатыным Гүзәлне шактый үгетләргә туры килде. Мин бит указлы мулла оныгы. Исем чын булырга тиеш ул. Без нинди исем кушарга дип озын исемлекләр төзедек. Мин Диана, Алина, Рената һәм башка исем­нәргә каршы алып­ларча көрә­шеп, каршы тордым һәм... җиң­дем. Мәрьям исеменә туу турында таныклык алырга барганда Гүзәл дә күнде.

– Тормышыгыздагы иң зур югалту...

– Хатыным Гүзәл, кызым Мәрьям белән 2003 елның авгус­тында вокзалда соңгы тапкыр фотога төштек. Минем Казак­станның университетына аспирантурага укырга керергә талпынуым иде. Без Гүзәл белән телефон аша хәбәрләшеп тордык. Тик беркөнне ул телефонын алмый башлады. Әнисенә, туганнарына чылтыратам, берни әйтмиләр. Үз әнием генә: Гүзәлнең башы авырта, ул хастаханәдә, диде. Ә ул икенче инсульттан соң вафат булган икән. Мин кырыгына гына җитешә алдым. Мәҗлестән соң, кызымны үзем белән алып китәм, дидем. Шуннан соң бала өчен көрәш башланды. Мине Гүзәлнең үлемендә гаепләделәр, баланы миннән тартып алырга тырыштылар. Әби баланы поликлиникадан хәтта урлап качарга да тырышты. Ә баланың сәламәтлеге какшаган. Аңарда кабахәт авырулар, мин аны сезгә хәтта әйтә дә алмыйм. Бала туганнарына пенсиясе өчен, Гүзәлнең квар­ти­расыннан акча сыгып ятар өчен генә кирәклеген аң­ладым. Шө­кер, Мәрьямне дә­валадым, карап, тәрбияләп үс­тердем, хәзер аңа 12 яшь.

– Баланы тәрбияләргә кем ярдәм итте?

– Әни, апам... һәм һич көт­мәгәндә бердәнбер җылы сүз әйтүче, кайчандыр КДУга укырга килгән америкалы Даниель Росс булды. 22 яшьлек самими кыз, мин сабыйның әнисен алмаштыра алмаячакмын, ләкин каршы килмәсәң, Мәрь­ямне синең бе­лән бергә үстерер идем, диде. Аның бу сүзләре күңелемә мәң­гегә кереп калды. Өйләнешкәнче тагын өч ел көтәргә туры килде. 2004 елның 1 декабрендә бала белән АКШка очтык. Мәрьям юл буе йоклады. Мин эмигрант булырга теләмәгән идем. Ләкин Ходай Тәгалә баланы исән калдырыр өчен мине горбәткә чыгарып җибәрде. Гаҗәеп гүзәл Мэдисон шәһәрендә яши башладык. Даниель укырга керде, мин грин-карта алгач, эшли башладым. Беренче эшем хосусый мәктәптә рус теле һәм әдәбияты укытучысы иде. Хәзер Даниель – университет профессоры, Урта Азия тарихын укыта.

– Шактый еллардан соң янә Татарстанга кайттыгыз. Казан үзгәргәнме?

– Юк үзгәрмәгән, ул юкка чыккан. Тарихи феномен буларак ул юк инде. Дөресен әйтим, “Болгар” номерларының юкка чыгуын белгәч, мин бер­ничә көн елый-елый эчеп яттым. “Болгар” номерларын җимерү – ул үләргә яткан татар милләтенең йөрәгенә терәп казык кагу булды. Һәм “милләт, Тукай!!!” дип акыл сатып йөргән зыялыларыбыз моны күрмәмешкә сабыша. “Болгар” номерларын юкка чыгару – бу фаҗига! Ул сугыш вакытында да исән калган. Карагыз сез, Кёльн, Варшава, Оренбург шәһәр­ләрен. Анда һәрбер йорт фотолары буенча яңадан торгызылган, төзек­лән­дерелгән. Ә бездә тарихи кунак­ханә урынына бизнес-үзәк салып куялар. Татар халкының болай да юка булган культура катламын кытай гинекологлары кебек шытырдатып кырып юкка чыгаралар. Хәер, кытайлар да мондый ахмак­лыкка бармый...

– Димәк, Казанда яшәргә теләмисез?

– Нишләп, калу теләге юк дип кистереп әйтеп булмый. Мәрьям солдат кебек ул. Кая барсак, кайда яшәсәк тә, җайлаша белә.
 

 Әтисе, әнисе Лилия Бәширо­ва, апасы Гәүһәр, Искәндәр үзе. Соңгы тапкыр бергә төшкән рәсемнәре. 1994 ел, август

Чечняда. 2001 ел

Хатыны Даниель белән кызы Мәрьям