Фатыйх Сибагатуллин: Җепнең очын чуалтып барабыз...

Россия авыл хуҗалыгында хәлләр елдан-ел катлаулана баруның сәбәпләре нәрсәдә? Түбән тәгәрәүне туктатыр өчен ниләр эшләргә? Әлеге һәм башка сорауларга җавап табу максатында гомерен авыл хуҗалыгына багышлаган, бүген Россия Федерациясе Дәүләт Думасы депутаты Фатыйх Сибагатуллинга мөрәҗәгать итәргә булдым. Аның белән Казан авыл хуҗалыгы академиясенең аграр факультеты бинасындагы эш бүлмәсендә очраштык.

– Фатыйх Сәүбанович! Мәскәүнең зиннәтле залларыннан соң мондый кеч­кенә генә бүлмәдә уңайсыз түгелме соң?

– Хикмәт бүлмә зурлыгында түгел. Студентлар белән рәхәтләнеп эшлим. Авыл ху­җалыгы фәннәре докторы, профессор дәрәҗәсен акларга да кирәк бит әле. Дөрес, чирек ставкага, ягъни 3800 сумга. Башка коллегаларымның да хезмәт хакы әллә ни горурланырлык дип әйтмәс идем.

Халыкта “Юрганыңа карап, аякны сузасың” дигән мәкаль бар. Әйтәсе килгән фикерем Татарстанга салымнар калдыру мәсьәләсендә. Аның күләме бик аз. Бүген Татарстанның мөстәкыйльле­ге турында сүз барганда, беренче чиратта икътисадый мөмкинлекләрне максат итеп кую кирәк. Эшләгәннең яртысын республикага калдырсалар, шул әлегә яшәп торырга җитәр иде.

Моннан ике ел элек Рөс­тәм Нургали улының Татарстан Президенты итеп сайлану уңаеннан узган тантанада ВВПны, ягъни тулаем эчке продукт җитештерүне 2016 елга ике тапкыр арттырырга дигән максат куелган иде. Россиянең 83 субъекты арасында мондый бурыч алган төбәк юк иде әле. Әйтергә кирәк, Рөстәм Миңнеханов үтә дә кыю һәм җаваплы адым ясады: республикада җитеш­терү күләмен ике триллион сумга җиткерергә. Барысын үз эченә ала торган максат бу. Шул исәптән яңа эш урыннары булдыруны, хезмәт хакы һәм башка проблемаларны да. Нефть сатып кына яшәп булмый. Акча бит инде эш­кәртүдә. “Танеко”ның беренче чираты сафка басып, тулы көченә эшли башласа, 7,5 млн тонна нефть үзебездә эшкәр­телә башлый дигән сүз. Түбән Камада 1 миллион тонна этиленга исәпләнгән яңа нефть һәм химия комплексы, елына 1 миллион 300 мең тонна ашлама чыгара алырлык Менделеевск ашлама заводы – болар бит барысы да үзебездә генә түгел, чит илләрдә дә зур ихтыяҗ булган продукцияләр җитештерә. “Оргсинтез” бер­ләшмәсендә­ге реконструкция дә якын киләчәктә рес­публика казнасына мул акча кертә башлаячак. Мондый зур алгарыш быел ук инде республиканың тулаем эчке продукция җитеш­терү күлә­мен 1,5 триллион сумга җиткерергә мөмкинлек бирер, шәт.

Менә шушының кадәр продукция җитештереп, бү­ген безнең бюджетның 150 миллиард сум чамасы гына булуы борчый. Бу – республика биргәннең нибары 28 проценты. Әгәр дә шушыны бары 50 процент кына итсәләр дә, республика тагын да колачлырак яши алыр иде. Бу ка­дәресе исә күп мәсьәләләр­не, шул исәптән халыкка хезмәт хакын бермә-бер арттырырга мөмкинлек бирер иде. Безнең төп максат та шул бит инде – кеше кайда гына, кем булып кына эшләсә дә, яхшы яшәсен.

Укытучы, табиб, югары белемле белгечләрне генә алыйк. Алар бит бүген иң аз хезмәт хакы алып яши. Менә мин Нурлатка хакимият башлыгы итеп баргач та, җитеш­терү күләмен арттыру, яңа предприятиеләр ачу исәбенә өстәмә керем алырга мөм­кинлек туды. Шуның исәбенә укытучы, табиб, мәдәният хез­мәткәрләре, авыл хуҗалыгы белгечләре һәм башка кайбер аз керемле, әмма бик мө­һим һөнәр ияләренә хезмәт хакын күтәрү максатында 25 процент өстәмә түләү булдырдык. Рәхмәт беренче Президентыбыз Минтимер Шәй­миевкә, ул чорда финанс министры Рөстәм Миңнеханов­ка. Каршы килмәделәр.

Бүген иң аз керемле кеше кем? Артист белән язучы! Менә элеккеге мөфти Илдус Фәизнең унике ел артист булуын һәркем белә. Ул ни өчен яраткан эшен калдырып кит­кән? Чөнки түләү юк. Әгәр артистка, язучыга бүген илле мең хезмәт хакы түләсәләр, ул башка эш эзләп азапланмас та иде. Илдус хәзрәт тә элекке эшендә калса, бүген Төркиядә йорт алып, тормыш корып яши алыр идеме икән?

Югыйсә талант ияләре дип сокланабыз, кул чабабыз. Язганнарын укып шаккатабыз. Бүген кулга тотып укырлык китап юк дибез. Ә каян булсын ул? Каләм ия­лә­ренең хезмәт хаклары бөтен­ләй юк дәрәҗәсендә. Хәтта элекке­рәк чорда да язучыга түләү­нең системасы булган. Бүген исә кемнең матди мөм­кин­леге, әрсезлеге бар – шул китап чыгара. Чит илдә бер китап бастырып, талант иясе үз гомеренә җитәрлек әҗе­рен ала. Ә бездә... Иҗаты халык күңеленә кергән каләм ия­ләре дә тиен санап яшәргә мәҗбүр. Республика андыйларга өстәмә түли алсын өчен бюджет мөмкинлекләре бик чамалы.

Мин үзем китаплар чыгарган кеше. Булачак китабыма материалларны туплау өстен­дә 1968 елдан бирле эшлим. Китабым мең сум, дигәч, кыйм­мәт, диләр. Ә чит илдән килгән бер артистның концертына билет 8 мең тора. “Татнефть-Арена” шыгрым ту­лы. Кайчагында безнең халыкны да аңламассың. Ике-өч сәгать буена чит телдә берни аңлашылмаган җыр тың­лыйлар, ә татар халкының борынгы тарихы турындагы китапка акча кызганыч. Кемнедер гаепләргә тырышуым тү­гел. Әгәр дә Татарстан бюджетына үзебездән җибәрелә тор­ган салымның яртысын гына булса да калдырсалар, бу мәсьәлә, һичшиксез, уңай хәл ителер иде.

– Инде авыл хуҗалы­гына кайтыйк…

– Бусы – чыннан да, иң авыр мәсьәлә. Авылда яшәү мөмкинлеге кими. Эшләргә эш, яшәр өчен шартлар юк. Иң яхшы кадрлар китеп бетеп бара. Бүген хуҗалыкларга меңнән артык агроном һәм мал табибы җитми! Югыйсә ел саен республика уку йортлары шуның кадәр белгеч чыгара. Хәтта авылдан килеп укыганы да авылга кайтмаска тырыша. 6-7 мең сум хезмәт хакына кемнең эшлисе килсен? Хә­лемнән килсә, авылга кайтып эшләгән һәр белгечкә хезмәт хакыннан тыш ун мең сум өстәмә түләр идем. Тәү­лекнең 24 сәгатендә эш урынына бәйле белгеч моңа лаек.

Авыл хуҗалыгы юнәле­шендә дәүләт сәясәтен тамырдан үзгәртү кирәк. Соңгы елларда без җепнең очын чуалтып барабыз. Миңа бу юнәлештә барлык баскычларны узарга туры килде. Белгеч, баш белгеч, хуҗалык рәисе, район җитәкчесе, Авыл хуҗа­лыгы министры – республика хөкүмәте рәи­сенең беренче урынбасары буларак та, РФ Дәүләт Думасы депутаты буларак та әйтәм мин моны. Ул вакытта да авыл хуҗалыгында төрле борылышлар шактый булды. Әмма хәзергесе белән чагыштырырлык түгел инде. Иң мөһиме – урыннарда ху­җа­лык җитәкчеләренең, бел­гечләрнең дәрәҗәсе бик зур иде. Шул исәптән район башлыклары белән республика авыл хуҗалыгы министрлы­гы­ның да. Киңәшмәләрдә Авыл хуҗалыгы министрлыгын әй­дәп баручы министрлык дип әйтәләр иде. Аннан соңгы елларда кайсы министрлык әй­дәп баручы булды? Һәрхәлдә, Авыл хуҗа­лыгы министрлыгы түгел... Бү­ген эре инвестор­ларның кайберләре министрлык бе­лән бөтенләй исәп­ләшмәскә дә мөмкин. Ярый әле Марат Готович – барлык баскычларны узган, тәҗрибә­ле, зыялы җитәкче. Авыл хуҗалыгы министрлыгы аның авторитетына таянып эш итә.

Менә шушыннан башлана да инде. Хәзер фән кушканча эшләү дә бетеп бара. Мин кай­да эшләсәм дә гел әйтә идем: үз белдегегез буенча эшләмәгез, фәнгә таяныгыз, дип. Җир эшендә дә, терлек­челектә дә бөтен технология­ләр күптән эшләнгән. Тәҗри­бәләр уздырылган. Фәкать аларны төгәл үтәргә генә ки­рәк. Шул ук инвесторларны гына алыйк. Кайбер хуҗа­лыкларда бүген кемнең ни эшләгәнен дә белеп булмый.

Мин, гомумән, бер кулга 50 мең гектардан артык җир бирүгә тешем-тырнагым бе­лән каршы. Анысын да “Чал­лы-бройлер”, “Кама беконы” кебек бөртекне күп куллана торган хуҗалыкларга гына. Югыйсә барысы да СССР вакытында ук исәпләнгән. Без­нең шартларда уртача бер район территориясе 100 мең гектар, бер хуҗалык мәйданы 5 мең гектар булуы кулай. Белгечләргә килгәндә, бер зоо­техникка 1 мең баш мө­гезле эре терлек, бер агрономга 3,5 – 4 мең гектар сөрү җире туры килергә тиеш. Бу бит күктән алынган саннар түгел. Барысы да озак еллар буена исәпләнгән, сыналган.

Районнарны, хуҗалык­лар­ны эреләндереп караганнар иде бит инде. Моңардан нәр­сә килеп чыкканын күп­ләр хәтерлидер әле.

Инвесторлар халык белән киңәшүне үзләре өчен кирәк­сезгә санавы нәтиҗәсендә эре комплекслар төзегәндә дә хилафлыклар шактый булды. Татарстанга күпме сөт ки­рәк? Калганын кая сатарга? Бу турыда уйлаучы да булмады бит. Ә сөт җитештерү – шактый чыгымлы эш. Бигрәк тә сыерларны самолет белән Австра­лия­дән, башка илләр­дән кайтартканда. Чыгымнар­ның яртысын дәүләт үз өстенә алды алуын. Аның каравы шәхси ху­җалыкларга ярдәм кимегән­нән-кими барды. Хә­зер дә шулай.

Республика хуҗалыкла­рында җитештерелгән сөтне чит регионнарның эшкәртеп сатуы Татарстанның әлеге регионнарга өстәмә инвестиция кертүе сыман килеп чыга түгелме? Бигрәк тә корылык­лы елларда күрше регионнар­ның озак еллар дәвамында сөрелмәгән, эшкәртелмәгән җирләреннән печән чабып ташу хуҗалыкларның ныклык запасын какшатты. Төптән уйлап караганда, болар барысы бергә күрше регионнарның бюджетын үзебезнең исәптән тулыландыру булып чыга.

Инвесторлар алган техни­каның да шактый өлеше дәү­ләт исәбеннән булды. Гому­мән, безнең инвесторлар хуҗа­лыкларга үз акчаларын кер­тергә элек тә бик тырышмады. Дөресен әйткәндә, алар­ның шулкадәрле акчалары да юк иде. Коммерция банк­ларыннан бер хәл. Төп оештыручысы дәүләт булган “Рос­сельхозбанк”тан ташламалы кредит алу ул бит шул ук бюджет ярдәме инде. Бездә, го­мумән, 16-18 процент бе­лән бирелгән кредит авыл хуҗа­лыгына түгел, банкларны баетуга юнәлтелгән. Би­релгән ка­дәре дә турыдан-туры авылга барып җитми. Закон бозулар да юк түгел. “Россельхозбанк”­ның Татарстан филиалындагы башбаштаклыкларны күз­дә тотып әйтүем. Дәүләт банкында дәүләт акчалары белән әвеш-тәвеш китерәләр дә судан коры чыгалар. Филиал җитәк­чесе Рәис Хәмзиннең хилафлыкларына да принципиаль бәя бирелмәде. Банкны һәм Россия бюджетын кәкре каенга терәткән кешене эшен­нән алып, шул ук банк җитәкче­сенең урынбасары итеп куйсыннар инде. Бу бит башкаларга теләсәгез ни эшләгез дигәнне аңлата.

Иманым камил: шәхси хуҗалыкларга яки инвесторсыз эшләүче хуҗалыкларга бу кадәрле ярдәм булса, нәти­җәсе бермә-бер артык булыр иде. Ышанмаучылар Әтнә яки Балтач районы хуҗалыклары­на барып карый ала. Алар бүген инвесторларсыз да ме­нә дигән итеп эшли.

Сабантуйга туган авылым Апазга кайткач та сөенеп килдем әле. Читтән бернинди ярдәмсез генә “Ватан” ху­җа­лыгы савым сыерларның баш санын 1 меңгә җиткерә алган! Тагын 600 терлеккә исәплән­гән комплекс төзеп яталар. Кыскасы, эшли белгән, яшәргә теләгәннәргә җае табыла.

– Ахыргы соравым “Ва­мин-Татарстан” турында...

– Җирнең күләме турында әйткән идем инде. 450 мең гектар сөрү җирләре белән эш итү мөмкин түгел. “Вамин”­ның оештыручысы Вәгыйз Минһаҗев Арча районында эшләгәндә минем күз алдында арышның гектарыннан 80 центнер уңыш ала алган кеше. Кайчандыр ялгышлар булган икән, аны бит ул үзе генә ясамаган. Димәк, хаталарны бергәләп төзәтү кирәк. Аны бүлгәләү дә дөрес булмас иде. Иң мөһиме – кеше­ләр­не эшсез калдырмау, авыл­ларны саклап калу. Әҗәт­ләр­не исә озак вакытка чигерергә дә була.