Мәхәббәт турында сөйләшик (Мөдәррис Вәлиев белән интервью)

– Мөдәррис абый, мәхәббәт ул нәрсә?

– “Диләфрүзгә дүрт кияү”дәге Галим абыегыз әйтә ич инде: “Мәхәббәт турында “Азат хатын” журналы үзенчә яза, “Здоровье” журналы – үзенчә”, – ди...

– Ә шулай да? “Здоровье“ журналы да язгач, мәхәббәт – дәвалауга бирешми торган чирме әллә?

– Минемчә, мәхәббәт – үзеңне якын иткән кешеләргә шундый ук мөнәсәбәттә булу. Аларны якын күреп, хыянәтсез яшәү.

– Озын-озак еллармы? Болай булгач, беренче мәхәббәтне, җавапсыз мәхәббәтне (урыс теленнән шундый шөкәтсез сүз килеп кергән, дөресе – кабул ителмәгән мәхәббәтне) кая куябыз да, “сау бул инде, соңгы мәхәббәтем“ белән нишлибез?

– Мин гомерем буе мәхәббәтле кешеләр чолганышында яшәдем. Чөнки бәхетем гел кыз-хатыннан булды. Шул өммәттән уңдым. Мәктәптә, университетта күбрәк укытучы апалар үз итте кебек. “Татарстан яшьләре”ндә эшли башлагач, бүлек башлыгым чагыштырмача яшь, чибәр генә бер ханым иде. “Казан утлары”нда да шулайрак килеп чыкты – җаваплы секретарьның эше күбрәк техник хезмәткәрләр, ягъни һаман да хатын-кыз белән бәйле бит. Татарстан китап нәшриятына баш редактор итеп сайлангач (ул заманда җитәкчеләрне коллектив сайлап куя иде), яшермим, иң тәүдә апалар-сеңелләр эшли торган бүлекләрне кайгырттым. Әйткәнемчә, яратуга ярату белән җавап кайтарырга тырыштым.

– Ә “Мәгариф” нәшриятында...

– Әйе, анда инде “А зори здесь тихие” киносындагы кебек иде. Чөнки дәреслек эшләү – зур акыл хезмәте булу өстенә, токмач кисүдән яки тегү-чигүдән дә күп мәртәбәрәк тырышлыкны, төгәллекне, кыскасы, зиһен, күңел һәм кул тоемын таләп итүче һөнәр. Аны мин бары тик хатын-кыз гына башкара аладыр дип саныйм. “Мәгариф” нәшриятында хезмәт куйган апаларым, кордашларым һәм сеңелләремнең күбесе үз эшенең остасы иде.

– “Иде” дисез!

– Кемдер бүген дә “Мәгариф” нәшриятының юклыгын белми яши. Коллективтагы сәламәт кешеләр күчешне җиңел кичермәгәндер... Дөрес, куштан түтиләрнең берсе: “Ата йортына кайттык”, – дип, бусагада ук яңа хуҗасының “итеген” үпкән. Аның өчен оялдым. Ата йортына – аерылыпмы, ире үлепме – кире кайтып керү, бигрәк тә хатын-кыз өчен, кызганыч хәл инде ул. Яңа шартларда эшләп китәргә мөмкинлек бирүләре өчен нәшрият җитәкчелегенә рәхмәт әйтергә кирәктер, бәлки... Яшерен-батырын түгел, “Мәгариф” безнең Татарстан китап нәшриятын ике мәртәбә коткарды: башта, батып барган чагында, аның көймәсеннән төшеп йөген киметкән иде (1991), аннары – шактый бай матди һәм рухи бирнә белән кайтып, “ата йорты”н тагын да ныгытты (2009).

– Мондый стресс кичерү Сезнең өчен дә эзсез генә узмагандыр инде?..

– Минем китүем – нәшриятның башын чабу – мотлак кирәк булганын күптән белә идем.

– Сез ишекне тыныч кына ябып чыгып киттегез һәм, шулай итеп, үзегез төзегән Йортны саклап калырга уйладыгызмы?

– Тәмуг юлына ташны изге ният белән җәйгәннәр, имеш...

Республикага, Русиядә икенче халык булган татар халкына ике нәшрият күп тоелгандыр. “Мәгариф”не төзүдә катнашлыгы булуга горурланып яшәгән Мансур ага Хәсәнов – күренекле дәүләт эшлеклесе һәм галим – мондый очракта “...чыгып кычкырмагач та...” ди торган иде. Әйе, бер генә укытучы, галим, язучы (депутат яки түрә дип тә өстәсәм, хәтерләре калыр) авыз ачып сүз әйтә алмады. Каны күп югалган адәм авыртуны сизми, диләр шул.

– Сез дә бит матбугатта туган тел хәле, милли мәгариф проблемалары турында кызу бәхәсләр барганда гел читтә торасыз кебек. “Кара-каршы“ кебек тапшыруларга барудан да баш тартасыз, диләр...

– Ә мин сәясәттән һәрвакыт ерак торган кеше. Бер партия әгъзасы да түгелмен. Мәйданнарга бармыйм. Тел, мәгариф язмышы турында сафсата сатуны тыңлыйсым килми. Телевизор карамыйм. Гәзит укымыйм диярлек... Просто беркемгә дә ышанмыйм. Чөнки шуның эчендә үзем яшәдем, барысын да күрдем, белдем, кичердем, аңладым. Мин үз кабыгына бикләнгән ташбака кебек...

– Юри әйтәсез бит. Сезнең күпчелек мәкаләләрегез “башыгыз Себер китәрлек” ләбаса!

– Әлегәчә минем көрәш мәйданым, трибунам – башкарган гамәлләрем булды. Намусым кушканча гына эшләвемә, шуңа күрә турысын әйтә алганыма эчләре көйгәнен белә идем. Кол буласың килми икән – көл бул, диделәр.

– “Мәгариф” кебек нәшриятны төзегән, үстергән зат буларак, аның бетерелүендә үзегезне дә гаепле санамыйсызмы?

– Гаебем бар, әлбәттә. Эшләр өчен аның куллары буш түгел иде, чөнки ике куллап урындыгына ябышкан иде, диләр миннән шомарак малайлар турында. Ә мин үземне, урындыгымны түгел, хезмәттәшләремне кайгырттым (ялганласам, алар әйтсеннәр). Тагын шул – “хезмәт урынымнан файдаланып”, галим-голямәгә, язучыларга... кулдан килгән кадәр игелек эшләргә тырыштым (кемдер әле дә хәтерлидер). Сер итеп кенә әйтәм, иң зур гаебем – ялагайлана белмәдем. Үз көчемә ышанган, һөнәремне кемсәләрдән яхшырак белгән һәм башкарып килгән “кызыл директор” идем шул мин.

– Үкенәсезме?

– Нәрсәгә үкеним? Яхшылыкны күбрәк эшләп өлгерә алмаганыма – әйе. Ә турысын әйткәндә, егерме ел буе бер “тәгәрмәч эчендә йөгерү” алҗыткан да, туйдырган да иде. Мин инде көн белән төнне аермый торган адәм кебек, күземне йомып эшләрлек халәткә җиткән идем. Хәтта бераз алданрак, яшьрәк чакта китәсе калган, дим... Миннән акыллырак кешеләр шулай эшли дә. Әмма болай килеп чыгуына да үкенмим: кемнең миңа читен чакта кул сузасын яисә шундый хәлдә кайсы дусның ташлап качасын ничек белер идем әле?!

– Сез республикага танылган, ил күләмендә күрекле зат. Беренче һәм хәзерге Президентларыбызның хуплавын тоеп эшләгән шәхес...

– Йә инде, ышандыра яздың.

– Ә Сез бүлдермәгез. Шундый тәҗрибәсе һәм казанышлары булган “Мәгариф” нәшрияты директорын бер мизгелдә сөйкемсез сөяк итеп ышандыра алулары гаҗәп.

– Хәтәр темаларга кереп киттең бугай. Сүз башыбыз Мәхәббәт турында иде бит.

– ...Сез яратсын өчен хатын-кызга нинди булу кирәк, яисә Сез үзегезне ничек яраттырасыз?

– Кече кызым (Гөлназ) бик бәләкәй чагында апасы (Айсылу) аның өстеннән: “Ул мине чеметә-ә!” – дип жалу бирә иде. Гөлназ исә һәрьюлы: “Мин чеметек (чеметеп) яратам”, – дип аклана. Мин дә шулай “чеметеп яратам” бугай. Җаваплы эшне яраткан кешемә генә йөклим, аны гына орышам, аңа гына үтенечемне әйтәм, аңа гына зарымны сөйлим. Шуңа күрә мине ярату да читендер. Әле ни уйлаганымны белдерми-дәшми торган начар гадәтем бар. Әйткәнемчә, үземне яратканнарны гына яратам, ягъни хатын-кыз миңа үзе беренче булып мәхәббәтен сиздерергә тиеш.

– Эгоист.

– Үз-үземне генә кочаклап утырсам, Сезнең белән килешер идем... Әмма Мөдәррис Вәлиев турында алай ук начар фикердә була алмыйм. Мәрхәмәтле, мәхәббәтле кешеләргә, Тукай әйткәнчә, “бал авыз” мин – балавыз булып эримен. Кырысрак тоелыр, шулай да турысын әйтим: хатын-кызны (гел шул кавем арасында гомер кичерүемне истә тотып), ул нинди генә чибәр, ягымлы булмасын, бары тик эшкә мөнәсәбәте буенча гына бәялим, хөрмәт итәм... Яратам дип өстәсәм дә була.

– Гел эштәге хатыннарыгыз турында сөйлисез.

– Өйдәгесе берәү генә бит. Бердәнбер. Аның турында бу кадәр озак сөйләшеп утыру мөмкинмени...

... Шулай итеп, бу юлы безнең сүз, гафу итәсез, эштәге мәхәббәт, төгәлрәге эшкә мәхәббәт турында булып чыкты. Югыйсә, гомер буе хатын-кыз арасында кайнаган ир-егет бит әле каршыбызда! Яшьтән үк җитәкче урыннарда утырган. Булгандыр, төрле хәлләр булгандыр... Күңелне кытыклап торган серләр, бигрәк тә “служебный роман“нар турында башка вакытта сорашырбыз инде, боерган булса. Хәер, ул хакта читләтеп кенә сүз кузгатып караган идем, авызымны Тукай белән каплады: “Җанаш кайгысы һәр көн кочагымда куна!” – диде.

Туктагыз әле. Ә гаиләдәге мәхәббәт?.. Күз алдына китерегез: өй тулы хатын-кыз: 18 яше тулыр-тулмас аңа кияүгә чыккан сөекле гомер юлдашы, ике кызы, коммуналь торактагы сигез квадрат метрлы фатирга авылдан утыз биш ел элек алып килгән әнисе Фәрдия апа... (Даимә ханымга Ходай сабырлык биргән: “директор хатыны“ булуның бар өстенлеге – бөтен гаилә мәшәкатьләрен тартып бару икәнен беләбез, өстәвенә үзе дә унбиш елга якын җитәкче камытын кигән...) Дөрес, соңгы араларда бу картинаны өч ир-егет: ике кияү-балакай, бер онык-малай “бозган” бозуын. Шулай да, беренче онык барыбер кызлар “партия”сеннән булып чыккан. (Инде ярты елдан артык балалар бакчасына йөри ди үзе, тик һәр чәршәмбедә “отпуск “ ала, ди аның турында Мөдәррис абый, ни хикмәттер, сабыйның атна уртасында категорически бер көнне дәү әнисе кочагында үткәрәсе килә икән). Кече кияү белән Гөлназ әлегә яшь ярымлык кына уллары белән Германиядә үз көннәрен үзләре күреп ята. Гөлназның фәннәр кандидаты, Язучылар берлеге әгъзасы икәнен, тәрҗемәче сыйфатында ярты дөньяны урап чыкканын белә идем инде. Ә Данисы бөтенләй бүтән һөнәр иясе – Русия-Европа берлеге компаниясендә идарәче-менеджер икән. Олы кияү – энергетик, үз белгечлеге буенча ниндидер башлык, ди. Ике югары белеме булган Айсылуның хезмәт урыны – Татарстан Конституция судында.

– Мөдәррис абый! Хәләл җефетегез белән мәхәббәт тарихын язмасам, бу әңгәмәне редакторым кабул итмәячәк...

– Бервакыт “Адәм белән Һава” тапшыруына чакырып караганнар иде. Икебез дә каршы булдык. Катнашкан кеше – катнашсын, ә без табигый тормыш белән яшәүне дәвам итәбез. Ир белән хатын арасы – китән күлмәк кипкәнче, дигән әйтем бар. Без гомерне бер җан, бер тән булып кичердек. Мәхәббәт дигәндә, сеңелем, һәркем үзенчә “аза” инде. Ягъни мәсәлән, аның тарихын “Сөембикә” яки “Здоровье” журналлары гына түгел, һәр гаилә, һәр күңел үзенчә яза...